Proféssor ablet xojayéf: xen sulalisining “Duxufu” si emeliyette ehwal igilesh we jasusluq ornidur

Washin'gtondin muxbirimiz ümidwar teyyarlidi
2024.02.22
xitay-kengeymichilik-tarixi-wide-ablet-xojayef Tarix penliri doktori, piroféssor, özbékistan penler akadémiyesining yétekchi alimliridin biri ablet xojayéfning “Xitayning gherbiy chégralirining shekillinish tarixi” namliq tetqiqat kitabining rus tilidiki neshrining muqawisi.
Photo: RFA

Xitay hökümiti özining “Shinjang tarixi aq tashliq kitabi” ni asas qilghan “Shinjang tarixi” gha a'it her xil matériyallirida gherbiy we sherqiy xen sulalilirining shinjangda “Gherbiy yurt duxufu” si, yeni yéqinqi waqitlarda Uyghur tiligha “Qoruqchi beg mehkimisi” dep terjime qilin'ghan bir “Bashqurush orginini qurup, pütün shinjangni herbiy-memuriy jehettin idare qilghan, shinjang ene shu miladidin ilgiriki 60-yillardin bashlap, dölitimiz xeritisige kirgen, shinjang qedimdila xitayning ayrilmas bir qismi” dégenlerni terghib qilidu.

Gherbiy we sherqiy xen sulaliliri qoshunlirining honlar bilen uzun yillar jeng qilip, Uyghur diyarini talashqanliqi, hetta gherbiy xen sulalisi qoshunlirining bu rayonlargha hujum qilip kirgenliki hetta köp qétim meghlup bolghanliqi we ghelibe qilghanliqi xitay tarixnamiliride qeyt qilinidu. Tarixchiliq sahesidin halqighan halda xitay hökümiti ene shu waqitlardin bashlapla, “Shinjang xitayning birqismi bolup keldi. 2 Ming yildin buyan biz bu yerni bashqurup kelgen” dep békitken. Wehalenki, xen sulalisi zadi Uyghurlar diyari, yeni xitay özliri atiwalghan gherbiy yurtni qanchilik waqit idare qilalidi? pütün Uyghur diyarini toluq idare qilalidimu? ular dewatqan bashqurush orgini “Duxufu” yeni “Qoruqchi beg mehkimisi” heqiqeten bolghanmu? mana bularning hemmisi talash-tartish üstide bolup, xitayning siyasiy tarixiy terghibatliri xelq'arada köpinche tarixchilar teripidin qobul qilishqa érishelmigen.

Xitay tarix nuqti'inezerlirige oxshimaydighan köz qarashtiki tarixshunaslarning biri özbékistan penler akadémiyesining yétekchi alimi, tarix penliri doktori, proféssor, 60 yilliq waqtini xitay menbeliri boyiche tarix tetqiqatigha béghishlighan ablet xojayéf ependidur. U, xitay hökümiti tekitlewatqan “Duxufu” we duxu heqqidiki öz chüshenchilirini otturigha qoyup, qedimki xitayning Uyghurlar élige tajawuz qilghanliqi we bir mezgil basqanliqi, emma bu bésishning uzun'gha barmighanliqi, hazirqi xitay hökümiti we tarixchiliri dewatqan “Duxu mehkimisi” arqiliq “Shinjangni idare qilghanliqi” ning tarixiy emeliyetke uyghun emeslikini otturigha qoydi. Uning qarishiche, xitayche söz “Duxu” we duxufu” dégenlerni tehlil qilghanda bu memuriy we herbiy bashqurush orgini uqumi bermeydu. Tesis qilin'ghan “Duxu” lar emeliyette “Gherbiy yurt” ning milletler ara munasiwiti, döletler ara munasiwetliri, ijtima'iy iqtisadiy ehwali we bashqilar heqqide ehwal igilep, uchur toplaydighan, yeni jasusluq qilidighan hem hazirqi til boyiche alghanda belki konsulluq wezipisinimu atquridighan kishilerdur. Ular toplighan uchurlirini öz ordisigha yollap turghan.

Töwendiki ulinishtin söhbetning tepsilatini anglang

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.