1947-1946-Yilliridiki xitay jasusliri we kattiwashlirining neziridiki exmetjan qasimi we sherqiy türkistan wekilliri

Sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining rehbiri exmetjan qasimi ependi. 1947-Yili, nenjing.

1946-Yili 11-ayning 14-künidin 1947-yili 1-ayning 11-künigiche exmetjan qasimi bashchiliqidiki xitayning asasiy qanun qobul qilidighan xelq qurultiyigha qatnashqan sherqiy türkistan wekilliri xitay paytexti nenjingdin bashqa yene birqisim sheherlerni ziyaret qilip, 14-yanwar küni ürümchige qaytip keldi.

Qurultay jeryanida xitaylar ularni “Shinjang wekilliri” dégen, emma ular özlirini “Sherqiy türkistan wekilliri” dep atighanidi.

Sherqiy türkistan wekilliri asasliqi exmetjan qasimi, eysa aliptékin, abdukérim abbasof, ziya semedi, abdulexet mexsum, enwer salijan ( qazaq), kerim haji ( tunggan), mexsut téyipof, xemit sultan, ertoghrul sebiri, amine bughra qatarliq wekillerdin ibaret bolup, bular ichide asasliqi sherqiy türkistan jumhuriyitidin birleshme hökümetke qatnashqan wekiller köp sanni igilidi. Bulardin bashqa yene yette wilayetke tewe xitay, qazaq, qirghiz, shibe wekillirimu bolup, jem'iy 18 adem idi. Qurultayda asasliqi Uyghur wekiller birdek milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini, yeni konkrét halda “Shinjangni sherqiy türkistan jumhuriyitige özgertish” layihisini xitayning xelq qurultiyida otturigha qoyushqa sundi. Biraq, axirqi hésabta xadiwang, jyaw jyenféng, mu jinga, madambék qatarliq qazaq, xitay, shibe, qirghiz wekillerning bezilirining bashta imza qoyup kéyin yéniwélishi, bezilirining qarshi chiqishi arqisida jang keyshi, jang jijong, bay chongshi ( tunggan), shaw lizi we bashqilarning qarshi turushi hem astirtin buni tosush herikiti élip bérishi bilen mezkur layihe qurultayda omumiy muzakirige qoyulushqa yol qoyulmay ret qiliwétildi. Nenjingdiki xitay jasusluq organliri we jasusliri bu jeryanda exmetjan qasimi we bashqa sherqiy türkistan, yeni ularning atishi boyiche “Shinjang wekilliri” ning barliq söz-heriketliri, idiyesini inchike razwédka qilip, uchur toplap merkiziy hökümitige yollap turdi.

Sherqiy türkistan wekilliri özining layihiliri we telep-pikirliri héchqandaq qobul qilinishqa we hetta étibar bérishqimu érishelmigenlikini körgendin kéyin, mezkur qurultaygha passip pozitsiye tutup, asasen qatnashmasliq charisi qollan'ghanidi.

Exmetjan qasimi axirqi qétim 24-dékabir küni xitayning “Nenjing géziti” ning ziyaritini qobul qilip, dadilliq bilen xitayning milliy siyasitini sökti, shuningdek yene “Sherqiy türkistan” namidin qet'iy waz kechmeydighanliqi, millet nuqtisidin “Shinjangda 14 millet” emes, belki türkiy, xitay, mongghul we aq oruslardin ibaret asasliq töt millet barliqi, yeni Uyghur qatarliq türkiy millet nopusining %85 tin ashidighanliqini, Uyghurlarning ene shu türkiy millitining biri ikenlikini bayan qildi.

Yéqindin buyan teywen hökümiti xitay gomindang hökümitining eyni waqittiki sherqiy türkistan inqilabi, exmetjan qasimi qatarliq inqilab rehberliri hem xitayning ulargha qaratqan siyasiti we bashqa köpligen mesililerge a'it birqisim mexpiy arxiplirini ashkarilashqa bashlidi. Ene shu teywen arxiplirining birqismini xitaychidin Uyghurchigha terjime qilish ishliri bilen shughulliniwatqan taran Uyghur ependining qarishiche, xitay jasusluq organliri exmetjan qasimini bashtin ayaq xitay döliti üchün “Eng xeterlik” we eng “Qabil siyasiyon” dep qarap, uning ish-heriketliri heqqide inchike közetken we uchur toplighan؛

Xitay istixbarat orginining exmetjan qasimining nenjingde élip barghan barliq pa'aliyetliri, söz-heriketliri we bashqilargha a'it mexpiy toplighan matériyalliri hem közitishliride uning meqsitining “Shinjangni musteqil qilish”, “Sherqiy türkistan jumhuriyiti qurush” ikenlikini xulasiligenidi.

Taran Uyghur ependining teminligen arxip uchurliri boyiche. Gomindang istixbarat orginining “Qurultay istixbarati” ning 39-nomurluq höjjitide: “U, sowét ittipaqi bilen munasiwiti bar bolghan nahayiti ela bir kadir, uning asasliq meqsiti shinjangni xitaydin musteqil qilip, sowét ittipaqigha qoshuwétish. Uning bu qétimliq xelq qurultiyining ichi we sirtidiki söz-heriketlirimu nahayiti ghelite” dep xulase chiqirilghan. Mezkur mexpiy höjjette yene exmetjan qasimining ichki jehette: “Wu jongshin shinjangni bashqurghan chaghda sherqiy türkistan herikitining ghelibisige tosalghu boldi. Shuning üchün u bizning heqiqiy düshminimiz. Shuning üchün, wu jongshin bilen söz-herikette birdek bolghan her qandaq kishi sherqiy türkistan millitining düshmini. Bügün biz düshmenning tesir da'irisi ichidiki yerlerde turuwatimiz, shundaqla sherqiy türkistanning milliy musteqilliqini qolgha keltürüshtin ibaret intayin halqiliq mesile üchün bu yighin'gha kelduq. Shunga herbir wekilning söz-herikiti we teshebbusi choqum birdek bolushi kérek” dégenliki xatirige élin'ghan.

Bulardin bashqa yene, exmetjan qasimi bash bolup otturigha qoyghan teklip layihe ret qilin'ghandin kéyin xitay istixbarat orgini exmetjan we u bashlighan sherqiy türkistan wekillirining ish-heriketliri heqqide melumat yollap: “Shinjang wekillirining qurultaygha sun'ghan teklipi qayturuwétilgendin kéyin exmetjan mundaq dégen: merkez yenila özining izchil tajawuzchiliq siyasitini saqlap keldi. Bizning qurultaygha sun'ghan öz teqdirini özi belgilesh we musteqilliq heqqidiki teleplirimizning emelge éshishi emdi mumkin emes. Buningdin kéyin sherqiy türkistan herikitining ghalibiyiti pütünley özimizning küreshlirige baghliq bolup qaldi. Hazir peqet tézdin shinjanggha qaytip, musteqilliq herikitimizni küchlendürgendila istiqbalimizda ümid bar” dégen sözlirini xatirige alghan.

Xitay istixbarat orgini yene özlirining “Exmetjanning shinjang mesilisi heqqidiki bildürüshi” namliq mexpiy istixbarat höjjitide: “Xelq qurultiyining shinjang wekili exmetjan yéqinda xelq qurultiyining shinjang wekili xadiwanggha mexpiy türde: hazir shinjangdiki küreshning birinchi qedimi ghelibe qildi, uning ikkinchi qedimi hazir bashlinip boldi. Bu qedemde aldi bilen yüksek muxtariyet telep qilimiz we kéyin yene heriket qilip, buni resmiy musteqilliqqa aylandurimiz, dégen” dep melumat yollighan.

Bu jeryanda jang keyshi qatarliq xitay rehberliri uning bilen tushmutushtin körüshüp, uninggha hörmet körsetken, chünki ularning neziride u nahayiti qabil we talantliq siyasiyon bolupla qalmastin belki “Sherqiy türkistan herikitining bashchisi”, “Shinjangdiki isyanchilarning rehbiri” idi.

Démek, jang keyshi we bashqa xitay aliy rehberlirining exmetjan qasimigha körsetken bu hörmetliri tamamen aldash, pepilesh, yumshitish taktikisi bolup, bu ularning “Exmetjan shinjanggha qaytip barghandin kéyin sherqiy türkistan musteqilliq herikitini qozghishi we kücheytishi” din saqlinishqa urunush idi.

Tepsilatini ulinishtin anglang.