Munir yérzin: exmetjan qasimi elixan töridin kéyin hökümet we xelqning aliy rehbiri idi

1946-1947-Yilliri ürümchide mewjut bolghan sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen xitay merkizi hökümiti arisidiki tinchliq bitimi asasida qurulghan birleshme hökümette exmetjan qasimining bashchiliqidiki sherqiy türkistan, yeni ili terepning kontrolluqi astidiki Uyghurche we qazaqche “Shinjang géziti” ning Uyghur tehrir bölümide, 1947-yili, 9-aydin 1949-yilining axirighiche ghuljidiki “Inqilabi sherqiy türkistan” gézitide muxbir bolup ishligen 91 yashliq tatar ziyaliysi munir yérzin ependi özi shahit bolghan tarixiy weqelerni eslep ötti. U, özining exmetjan qasimi bilen köp qétim körüshkenliki we uning tapshuruqlirini orundighanliqini bayan qildi. U, özining exmetjan qasimining idiyesi we pikirlirining tesirige küchlük uchrighanliqini bildürüp: “Exmetjan qasimi sherqiy türkistan xelqining, jümlidin Uyghur xelqining milliy menpe'etlirini qoghdap, sherqiy türkistan xelqining arzu-armanlirini emelge ashurush yolida küresh qilghan, xelqige sadiq rehber bolghanliqi üchün eyni waqitta pütün azad sherqiy türkistan we xitay gomindang hökümranliqidiki yette wilayet xelqining hörmitige érishken, shuningdek xitay gomindang herbiy-siyasiy da'irlirining közige miq bolup qadilip, ular bilen yüzmu-yüz élishqan siyasiy rehber idi” deydu.

Munir yérzin ependining éytishiche, exmetjan qasimi elixan töre sowét ittipaqigha élip kétilgendin kéyin hökümet we inqilabning rehbirige aylan'ghan shuningdek sherqiy türkistan jumhuriyiti qurghan üch wilayetning musteqil hökümet apparatigha rehberlik qildi. 

Munir yérzin ependining eslishiche, exmetjan qasimining rehberlik apparatigha bir qisim her millet ziyaliyliri kirgüzülgen bolup, ular exmetjan qasimining körsetmisi we rehberlikige shertsiz boysunatti. Ular exmetjan qasimining milliy azadliq idiyesi we ghayilirige shahit idi. Ene shulardin rehimjan sabir haji, ibrahim turdi, seydulla seypullayéf, eshet is'haqof, abduréhim eysa, ziya semedi we bashqilar 1951-we 1956-1957-yilliri arisida dawamliq “Uyghuristan” yaki “Sherqiy türkistan” namida milliy ittipaqdash jumhuriyet qurush ghayisini dawamlashturghanidi. Munir yérzin ependi eyni waqitta exmetjan qasimining rehberlikidiki “Ittipaq” teshkiliy hey'itining ezasi bolghan we kéyin shinjang Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi bolghan es'het is'haqofning ene shundaq jumhuriyet hoquqini dawa qilghanliqi üchün 1957-yili chingdaw yighinida tenqidleshke uchrighanliqi hem yerlik milletchilik bilen eyiblen'genlikini bayan qilidu. 

Uzun yillar qazaqistan penler akadémiyesining Uyghurshunasliq inistitutida tetqiqatchi bolup ishlep, Uyghur tarixi heqqide köpligen eserlerni yazghan tarixshunas munir yérzin ependining qarishiche, 1951-yilidiki “51 Chiler” we 1957-1958-yilliri “Yerlik milletchi” dep eyiblinip jazalan'ghan rehberlerning hemmisi exmetjan qasimining yéqin sepdashliri bolup, ular emeliyette exmetjan qasimining idiyesi we arzulirini dawamlashturghuchilar idi. Chünki, 1946-1950-yili arisida ular we barliq sherqiy türkistan xelqi, milliy armiye jengchi-ofitsérliri exmetjan qasimini özlirining ali rehbiri dep hörmetlep, uni yüksek orun'gha qoyghanidi.