Exmetjan qasimi tashkentke oqushqa ewetken 30 ezimet (1)
2024.05.30
20-Esir Uyghur tarixining untulup kétilgen betlirining biri 1944-1949-yilliridiki sherqiy türkistan jumhuriyiti dewride sherqiy türkistan inqilabiy hökümitining chet eldiki aliy mekteplerge oqughuchi ewetishi we aliy mekteplerni püttürgen bu ziyaliylarning kéyinki qismetlirige a'it uchurlardur.
1944-Yili 12-noyabirda ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti 1945-yili üch firont boyiche urush élip bérip xitay qoshunlirini ili, tarbaghatay we altay wilayetliridin tazilap chiqirish bilen teng shu yili 9-ayda ma'arip ishlirini eslige keltürüp, pütün üch wilayet tewesidiki mekteplerde oqush bashlidi. Herqaysi ministirliqlar we idare-organlarning xizmetlirimu barghanséri yürüshti, wahalenki, sherqiy türkistan hökümiti her sahe xizmetlirini puxta élip baridighan kespiy kadirlargha, mutexessislirige, aliy melumatliq ziyaliylargha bolghan mohtajliqini téximu hés qilmaqta idi. Sherqiy türkistan hökümitining aldigha qoyghan wezipilirining biri ghulja shehiri we bashqa jaylarda kespiy mektepler we kurslarni échip kadirlarni teyyarlash, ghuljida ottura derijilik bilim yurti qurup mexsus kesipleshken mutexessislerni terbiyelesh bilen bir waqitta chet elge, bolupmu sowét ittipaqigha oqughuchi ewetip aliy bilim ehlilirini yétishtürüsh idi. Hetta sherqiy türkistan terepning xitay terep bilen tüzgen kélishimi asasida qurulghan birleshme hökümetning pirogrammisighimu exmetjan qasimi bashliq sherqiy türkistan wekilliri chet ellerge oqughuchi chiqirish maddisini qoshqanidi. Lékin, jang jijong bashliq xitay terep chet ellerge oqughuchi chiqirish ishini arqigha sozghan ehwal astida 1947-yiligha kelgende sherqiy türkistan inqilabining rehbiri exmetjan qasimining biwasite orunlashturushi bilen mexsus sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghan üch wilayet tewesidin bir türküm yashlarni sowét ittipaqigha oqushqa ewetish emelge ashuruldi.
Sowét ittipaqigha ewetish üchün deslepte 20 nechche neper oghul-qiz tallan'ghan bolup, bularning hemmisi ilida bashlan'ghuch we ottura mektep ma'arip terbiyesi körgen, oqutquchiliq xizmetlirini qilghan, sherqiy türkistanning azadliq küreshlirige qatniship, milliy armiye sépide jenglerge qatniship sinaqlardin ötken, milliy musteqilliq we azadliq idiyesige ige, tawlan'ghan yash ofitsérlar idi.
Awstraliyede yashawatqan péshqedem Uyghur ziyaliysi, 1952-1957-yilliri shinjang institutida oqup shu yerde oqutquchiliq qilghan we arqidin tashkenttiki ottura asiya dölet uniwérsitétida oqughan exmet igemberdi ependining éytishiche, exmetjan qasimi tashkentke oqushqa ewetken ashu yashlarning biri sherqiy türkistan armiyesining rota komandiri turghan hesenof, yeni 1950-yillarda ürümchidiki shinjang institutining oqutquchisi bolup, köpligen shagirtlarni terbiyeligen turghan hesen idi.
Exmetjan qasimining adyutanti we milliy armiyening podporuchik unwanidiki ofitséri yasin imin we uning ayali, milliy armiyening shepqet hemshirisi, ofitsér shewqiyemu shular qataridin orun alghan bolup, herembagh we shixo jeng meydanlirida bolghan yasin imin we uning ayali shewqiye ghuljida bashlan'ghuch we ottura mektep terbiye körgen yash ziyaliylardin idi. Ularning her ikkilisi jeng meydanida yarilan'ghan. 1947—Yili 8-aylarda bu ikki yash ofitsér sowét ittipaqigha oqushqa chiqishqa tallan'ghan. Yasin iminning qizi saniye xanim dadisi we anisining tashkentke oqushqa ewetilish ehwali heqqide toxtaldi.
Sherqiy türkistan jumhuriyiti inqilabiy hökümiti taki 1949-yili 8-ayghiche ikki türkümde tashkentke oqughuchi ewetken bolup, birinchi türkümde 20 nechche adem, ikkinchi türkümde 1948-yili yene 10 nechche adem ewetilgen. Bularning ichide 7-8 nepiri qiz idi.
Exmetjan qasimi bu yashlarning sowét ittipaqida öginishke tégishlik kesip da'irisinimu sherqiy türkistan inqilabiy hökümitining shu waqittiki éhtiyajidin chiqish qilip belgilep bergen bolup, ulardin pédagogika, gé'ologiye, méditsina, agronomiye, in'gliz tili kespi we bashqilarni öginishni telep qilghan. Ene shu yashlarning biri yasin imin ottura asiya dölet uniwérsitétining gé'ologiye kespide, ayali shewiye in'gliz tili kespige, turghan hesen tashkent pédagogika institutigha, ablaxan, ruqiye qatarliq ikki kishi méditsina institutigha yene, bashqilar bashqa aliy mekteplerge kirgen.
1950-2000-Yillar arisida Uyghurlar arisida tonulghan sha'irelerdin biri rahile hapiz xanimning turghan hesenof heqqidiki eslimiside yasin imin arxipi arqiliq exmetjan qasimi tashkentke ikki türkümde oqushqa ewetken oqughuchilarning tizimliki turghuzulghan. Elwette, bu tizimlikke hemme kishining isim familisi toluq kirmigen bolup, bulardin bashqa yene almuta we bashqa sheherlerdiki aliy mekteplergimu oqushqa ewetilgenler bar idi.
Bu yashlar hemmisi tashkenttiki her qaysi aliy mekteplerge oqushqa kirip, ilgiri-kéyin 5 yil oqup, her xil kesipler boyiche aliy mektepni ela netijiler bilen püttürgen. Bu yashlar oqushini téximu tiriship dawamlashturup, hemmisi 1952-1953-yilliri arisida oqush püttürüp, özbékistandiki herqaysi aliy mektepler we bashqa munasiwetlik orunlarda xizmet qilghan. Saniye xanimning éytishiche dadisi yasin imin ottura asiya uniwérsitétida we anisi shewqiyemu aliy mektepte oqutquchi bolup ishligen. Lékin, bu yashlar 1955-yili xitay hökümiti Uyghur aptonom rayoni qurghandin kéyin, wetinige qaytip her sahening tereqqiyatigha hesse qoshush arzusida bolghan. Bu waqitta hem sowét-xitay hemkarliqi küchiyip, sowét rehbiri nikita xrushof zor sandiki mutexessislerni, alimlarni xitaygha yardem bérishke ewetkende mana bu Uyghur yashliriningmu ürümchige qaytip bérip sowét mutexessisliri namida xizmet qilish yolini achqan. Exmet igemberdining éytishiche, bu nechche onlighan yash ziyaliy yuqiriqi herqaysi aliy mekteplerge orunlashqan.
Lékin, bu ziyaliylarning öz xelqi we wetinige hesse qoshush arzusi uzun ötmey xitay kommunistliri teripidin köpükke aylanduruldi.