1934-Yili eysa ependi heqqide krémlgha yollan'ghan mexpiy melumat

Eysa yüsüp aliptékin ependi. 1934-Yilliri.

20-Esir Uyghur siyasiy tarixidiki muhim erbablarning biri, jümlidin 1940-yillardiki meshhur üch ependining biri eysa yüsüp aliptékin ene shu sepdashliri muhemmed imin bughra we mes'ud sebiri bilen bir qatarda eyni waqittiki Uyghur élining siyasiy, ijtima'iy-iqtisadiy we medeniyet hayati, bolupmu siyasiy teqdirige küchlük tesir körsetküchi qoshna dölet - sowétlar ittipaqi teripidin “Pantürkist” we “Sowétqa qarshi küchler” teriqiside qaralghanidi. Lékin, sowétlarning eysa ependini xitaydiki sowétlargha qarshi heriketning wekilliridin biri süpitide düshmen qatarida körüp stalin'gha mexsus doklat shekilde yetküzülüshi mes'ud sebiri we muhemmed imin bughragha qarighanda baldur bashlan'ghanidi. Eyni waqitta eysabek yaki eysa yüsüp dep atalghan mezkur erbabning 1932-yili nenjingge kelgendin kéyinki ish-heriketliri sowét ittipaqining nenjingdiki mexsus xadimliri teripidin moskwagha mexpiy doklat qilin'ghan. Ene shundaq mexpiy doklatning biri 1934-yili 19-dékabir sowét ittipaqining, yeni stalinning nenjingde turushluq alahide diplomatiye wekili, latish millitidin kélip chiqqan, esli 1926-1928-yilliri xitayda bash elchi we birinchi katip qatarliq wezipilerni atqurghan, sowét razwédka orginigha tewe iwan iwanowich spilwanékning sowét ittipaqi mu'awin tashqi ishlar xelq komissari b. S. Stomyankofqa yollighan xitaydiki weziyet heqqidiki doklatidur. Mezkur doklatta mexsus “Shinjang” heqqide ayrim bölüm ajritilip buningda eysa ependi merkez qilghanidi. Bu doklatta eysa ependi xitaydiki sowét ittipaqigha qarshi yéngi heriketning wekili süpitide tilgha élinish bilen birge uning chiqarghan “Tyenshen”, yeni “Tengritagh” zhurnili misal teriqiside körsitilgen. Doklatta mundaq déyilgen: “Kéyinki waqitlarda shinjang mesilisi boyiche bizge qarshi yéngi heriketning teyyarliniwatqanliqining belgiliri körülmekte. Nenjingde mexsus ‛tyenshen‚ namida shinjanggha béghishlan'ghan, xitay bash qomandanliq ishtabining gheyriy resmiy qollishidiki bir zhurnal Uyghur we xitay tillirida chiqirilishqa bashlidi. Bu zhurnalning aktip tehrir xadimliridin biri eysha, yeni eysabektur. U, 1932-yili shinjangdin nenjingge qaytip kelgen, anglashlargha qarighanda eysa moskwagha barghan we enjandiki xitay konsulxanisida terjiman bolup ishligen. U, hazir shinjangni qurush komissiyesining aktip ezasi” déyilgen, arqidin uning sowétqa qarshi ighwagerchilik qilish bilen shughulliniwatqanliqi eskertilgen. Doklatta éytilishiche, mezkur stalinning wekili xitay herbiy qomandanliq ishtabining mu'awin qomandani yang jé we gomindang partiyesi merkiziy komitéti ezasi chén jiyen bilen körüshüp, eysabekning bu herikitining sowét-xitay dostluq munasiwitige ziyanliq ikenlikini, shunga uni tosushni otturigha qoyghan, yang jé we chén jiyen buninggha maqul bolghanliqini bildürgen.

RFA/Ümidwar

Undaqta, qandaq bolup, Uyghur tilida chiqirilghan mezkur tunji ayliq zhurnal sowét ittipaqini endishige salidu? roshenki zhurnaldiki sowét ittipaqigha qarshi mezmunlarning bolushi muhim amildur. Amérikadiki musteqil tarix tetqiqatchisi taran Uyghurning éytishiche, mezkur zhurnal 20-esir tarixida Uyghurlar teripidin chiqirilghan birinchi uniwérsal zhurnal idi.

Sowét alahide wekili iwan iwanowich spilwanékning bu doklati “Tyenshen” zhurnili 1934-yili 15-dékabir küni tarqitilip, 4 kündin kéyinla, yeni 19-dékabir küni yollan'ghan bolup, ene shu künlerde ular zhurnaldiki baqalilarni ruschigha terjime qilip teyyarlap doklatqa qoshup sowét rehberlirige yollighanidi.

Zhurnalning xitayche sanlirida sowét ittipaqining milliy siyasiti, milletlerge yürgüzgen basturush siyasiti hetta shéng shiseyge yardem bérip qoshun kirgüzüp, ma jongying we bashqilarni yoqitip, bu jayni sowétning kontrolluqi astigha alghanliqi we bashqa mezmunlar orun alghan. Taran Uyghurning qarishiche, mana mundaq mezmunlar sowét ittipaqining közige qadalghanidi.

Doklatta eysa ependi we bashqilarning sowétqa qarshi herikitining küchiyishining sewebi heqqide toxtilip: “Eysa we bashqilarning shinjang mesilisi boyiche hujumini belgiligen asasliq seweblerning yaponiye weqesining küchiyishi, bolupmu uning shimalda küchiyishi shuningdek nenjingning sichüendiki heriketlerning biwasite sowét ittipaqidin shinjang, gensu we shenshi arqiliq qollashqa érishish endishisi ikenlikide shek yoq. Mundaq endishiler yapon ighwagerliri we hem xitaylarning özliri teripidin ot yéqiliwatidu” déyilgen.

Heqiqeten, bu waqitta manjuriyede manjugo döliti qurulghan, yapon qoshunliri shimaliy xitay rayonlirigha qarap kéngiyishke bashlighan, yaponiye sowét ittipaqining yiraq sherqi rayonliri üchünmu chong tehditke aylan'ghan waqit idi. U, sherqiy türkistan islam jumhuriyitining yoqitilishini ilgirilitip, xojaniyaz hajini shéng shisey bilen ittipaqlashturup, uni mu'awin re'islikke olturghuzghan, shéng shiseyni yölep turghuzup, bu ölkini emeliyette özining kontrolluqi astigha alghan chaghlar idi. Sowét ittipaqi yaponiyedin tolimu endishe qiliwatatti. Türkiyediki ege uniwérsitétining piroféssori alimjan inayetning qarishiche, sowét terepning eysa ependini sowétqa qarshi heriket qiliwatidu dep qarishidiki seweb hem tarixqa uyghun bolup, eysa ependi 1926-yili ashu enjanda xitay konsulxanisida ishligen we ottura asiyada turghan yillardila sowét ittipaqining türkiy xelqlerni parchilash, jazalash we bashqa nurghun qilmishlirini körgen hemde uningda sowétqa qarshi keypiyat shekillinip bolghanidi.

RFA/Ümidwar

Taran Uyghurning qarishiche, 1930-yillarda sowét ittipaqi herqachan öz etrapida özige qarshi heriketlerning bolushidin endishe qilghan, jümlidin sherqiy türkistanning sowétqa qarshi rayon yaki baza bolushini xalimighan, bolupmu bu jayda sowétqa qarshi Uyghur dölitining qurulushigha yol qoymasliq siyasiti yürgüzgenidi. Shunga bu zhurnal kichik metbu'at bolsimu, biraq u sowét ittipaqini endishige salalighan.

Eysa ependi “Tyenshen” namidiki bu zhurnalni 3-4 yil neshr qilghan bolup, zhurnal xitayche we Uyghurche ikki tilda ayliq zhurnal süpitide her ayda bir qétim chiqqan, zhurnalning bash betlirige foto süretler kirgüzülgen. Zhurnaldiki xitayche maqalilerning beziliri Uyghurchidin eysa ependi yaki bashqilar teripidin xitaychigha terjime qilin'ghan, emma köpinchisi shu waqittiki dangliq xitay ziyaliyliri teripidin yézilghan. Zhurnalda eysa ependining özining sherqiy türkistan inqilabining meghlup bolushi sewebi we aqiwetlirige a'it chatma maqalisi we bashqa eserliri élan qilin'ghan. Zhurnalda tarixiy mezmunlarmu xéli köp salmaqni igiligen. Bolupmu zhurnalning 1935-yilidiki sanlirida sowét ittipaqini sherqiy türkistan mesiliside eyibleydighan maqaliler köplep orun alghan.

Zhurnalning nenjingde chiqirilishida shu jaydiki az sandiki Uyghur ziyaliyliri we bezi tijaretchilirimu muhim rol oynighan bolup, gerche Uyghurche qismidiki eser menbesi bek köp bolmisimu, emma pütün imkaniyetler bilen tirishilghanidi.

Sowét ittipaqining nenjingdiki alahide wekili spilwanék mezkur mexpiy doklatining axirida “Shübhisizki, eysa we bashqilarning ish heriketliri yaponiye jasusluq tori we xitay fashist-milletchilirining shinjangda jiddiy weqelerge teyyarliq qiliwatqanliqidin signal béridu” déyish arqiliq stalin bashchiliqidiki sowét ittipaqi hökümitini bu mesilige diqqet qilish heqqide agahlandurghan.

Mezkur mexpiy doklat rusiye fédératsiye tashqi ishlar arxipxanisida saqlan'ghanidi. Mezkur arxipxanida yene stalin, molotow qatarliq sowét rehberliri bilen shéng shisey arisida yézilghan xetler we sherqiy türkistan inqilabini tunjuqturushqa a'it nurghun höjjetler saqlan'ghan. Bolupmu sowét ittipaqi kompartiyesi siyasiy biyurosining 1933-yili 3-awghust küni chiqarghan Uyghur élining siyasiy teqdirige a'it 9 maddiliq mexpiy qarari nahayiti muhim bolup, buningda sherqiy türkistan musteqilliqigha yol qoymasliq, bu jayni xitayning qolida tutup, özliri kontrol qilish, Uyghurlarni ürümchi hökümiti bilen birleshtürüsh dégendek maddilar orun alghan, buningda hem sowétqa qarshi we ziyanliq heriketlerge yol qoymasliq, yaponiye amilini cheklesh körsitilgenidi. Eysa ependi we uning sepdashliri ene shuningdin kéyin taki 1949-yilighiche sowét ittipaqi teripidin düshmen, pantürkist dep körülüp, ularning idiyeliri, söz heriketliri nazaret qilindi.