Sherqiy türkistan jumhuriyitining “Küresh” zhurnilidiki tüp idiye - milliy azadliq

1944-Yilidin 1949-yilighiche dawamlashqan sherqiy türkistan inqilabi dewride sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti metbu'at ishlirigha, jümlidin metbu'at arqiliq xelqni terbiyelesh, inqilabqa chaqirish, seperwerlik qilish we milliy hem wetenperwerlik rohni turghuzushqa alahide ehmiyet bergenidi.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti aldi bilen 1944-yili, 17-noyabirdin étibaren Uyghur, qazaq, rus, shibe, mongghul tillirida “Azad sherqiy türkistan” gézitini chiqardi. Shuningdin kéyin taki 1949-yilighiche ghulja, chöchek we altaylarda ilgiri-axiri 6 xil tilda 5 xil zhurnal we 11 xil gézit neshr qilghan bolup, bularning ichidiki eng muhimliridin biri “Küresh” zhurnilidur. 

“Küresh” 1945-yili, 11-ayda ghuljida qurulghan pütün sherqiy türkistan inqilabchil yashlar teshkilati merkiziy komitétining organ zhurnili bolup, mezkur zhurnal Uyghur tilida taki 1948-yili, 8-ayghiche neshr qilin'ghan. Bu, siyasiy, ijtima'iy, iqtisadiy, tarixiy, edebiy zhurnal bolup, her ayda bir san chiqirilghan.

“Küresh” zhurnilining tunji sani 1946-yili, 1-ayda chiqirilghan bolup, uning deslepki waqitlardiki tehrir hey'itide abdukérim abbasof mes'ul muherrir, abdulla zakirof, ziya semidi we osman ziyam tehrir hey'et ezaliri idi. 1946-Yili, 6-aydin kéyin abdukérim abbasof ürümchidiki birleshme hökümetke qatnishish munasiwiti bilen tehrir hey'itide yene özgirish boldi. 

“Küresh” zhurnili eyni waqitta köp tirazhliq zhurnal bolup, birinchi sanining tirazhi 900 nusxa bolghan bolsa kéyin 2000 din éship ketken. 

Sherqiy türkistan hökümitining mezkur zhurnili we gézitliridin “Azad sherqiy türkistan” we 1946-yili, 7-aydin kéyinki “Inqilabiy sherqiy türkistan” géziti hem bashqa metbu'atliri milliy azadliq inqilabning idé'ologiyelik qorali bolup, bu metbu'atlarda milliy musteqilliq, milliy azadliq we erkinlik shuningdek xelqchilliq idiyeliri bash nishan süpitide terghib qilinatti. 1947-1949-Yilliri “Inqilabi sherqiy türkistan” gézitide muxbir bolup ishligen, hazir almutada yashawatqan munir yérzinning qarishiche, “Küresh”, “Inqilabiy sherqiy türkistan” gézitining nishani, meqsiti asasen ortaq bolup, 1946-yili 7-aydin kéyin milliy azadliq idiyesi bilen xelqchilliq idiyesige köprek diqqet berdi.

“Küresh” zhurnilining 1-sanida re'is jumhur elixan törining béghishlimisi, abdukérim abbasofning sherqiy türkistan inqilabchil yashlar teshkilatining meqsitige a'it doklati, osman ziyamning milliy musteqilliq kürishi tarixi heqqidiki maqalisige orun bérilgen. 

Bu zhurnalning 1946-yilliq 2-3-ayliq sanida 1949-yili, 8-ayda exmetjan qasimi bilen birge qaza qilghan zhurnalist abduréshit iminofning “Yéngidin azadliqqa chiqqan koréye xelqi” mawzuluq maqalisi élan qilinip, koréye xelqining musteqilliqining sherqiy türkistan xelqige ülge bolghanliqi qeyt qilin'ghan. Zhurnalda yene

Ataqliq ziyaliy osman ziyamning “8-Mart xelq'ara xotun qizlar bayrimining ehmiyiti we sherqiy türkistan xotun-qizlirining hazirqi weziyiti”, 

Shibe ziyaliysi jaw délinning “Yashlar we siyaset” namliq maqaliliri élan qilin'ghan. Mezkur shibe ziyaliysi maqaliside yashlarni elixan töre rehberlikidiki sherqiy türkistan jumhuriyiti etrapigha uyushup küresh qilishqa chaqirdi.

“Küresh” zhurnilining 1946-yilliq 4-5-ayliq sanida yene Uyghur ziyaliysi muhemmed iminning “Biz inqilab qilishqa heqliq iduq”, “Bügünki xelq'ara weziyet we bizning wezipilirimiz” namliq maqaliler élan qilindi. Yuqiriqi maqalilerning hemmisi siyasiy maqalilerdur. 

“Küresh” zhurnilining 1946-yili, 6-7-ayliq sanida 11 maddiliq bitim we “Biz inqilab qilip hoquq alduq” mawzuluq maqale élan qilin'ghan. Mezkur maqalide Uyghur qatarliq milletlerning 1944-yili bashlighan inqilabining xaraktéri we nishani heqqide toxtilinip: “Bizning inqilabimiz bezi janablarning bergen tebiri boyiche ‛ili weqesi‚ emes, yaki ‛jangjal‚emes, we yaki ‛ixtilal‚ emes. Téximu yumshaqraq qilip éytqiniche, bir a'ile otturisidiki ‛majira‚ hem emes. Bu bir tasadipiy weqe bolmastin, tarixiy jeryanni béshidin kechürgen we piship yétishken sherqiy türkistan xelqining milliy azadliq inqilabidur. Shuning üchün üch wilayette kötürülgen inqilab dolquni özining heqiqiy inqilab ikenlikini meydanda ajayip namayish qilip ötti. Bir bayraq astida toplan'ghan milyonlighan xelq özining intizamliq eskerlirini qurup, zamanning herbiy qa'idisi boyiche jeng élip bérip ghalibiyetni aldi. Öz dölitini özi idare qilip kételidi. Biz shuninggha asaslinip keskin éytalaymizki, bu, uzun ötmüshtin béri xelqimizning yürikide yénip kéliwatqan inqilabi uchqunlarning dolquni. Buninggha uruq-tughqanlar otturidiki majira yaki öch adem otturisidiki‛jangjal‚, ‛birer weqe‚, ‛ixtilal‚ dégen'ge oxshash chüchümel sözler bilen baha bérish xata” dep otturigha qoyulghan.

Munir yérzinning éytishiche, eyni waqitta “Küresh”, “Inqilabiy sherqiy türkistan” qatarliq zhurnal we gézitlerde Uyghurlarning dangliq ziyaliyliri we yazghuchiliri ishligen, bezi aptorlar özliri maqale yézip élan qilghandin tashqi mezkur metbu'atlarda exmetjan qasimi we bashqa inqilab rehberlirining maqaliliri we söz nutuqlirimu élan qilinip turatti.

“Küresh”, zhurnilidiki bu maqalilerde bashtin axiri xelqning inqilabi “Sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi”, “Milliy azadliq inqilab” dep atalghan bolup, héchqandaq yerde “Üch wilayet inqilabi” déyilmigen. Bashtin axiri “Sherqiy türkistan”, “Wetinimiz sherqiy türkistan”, “Sherqiy türkistan xelqi”, “Xitay mustemlikichiliri”, “Xitay mustebitliri” dégendek atalghular qollinilghan.