Qazaqistanda “Siyasiy teqibleshler qurbanliri” xatirilendi

Melumki, qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéfning 1997-yili 5-apréldiki permanigha béna'en 31-may “Siyasiy teqibleshler qurbanlirini xatirilesh küni” dep belgilen'gen idi. Ene shuningdin buyan her yili qazaqistanda sowét kommunistik hakimiyitining yürgüzgen teqiblesh siyasiti netijiside qurban bolghanlarni eslesh en'enige aylandi. Shu munasiwet bilen bu küni memliketning köpligen sheher we yézilirida, shu jümlidin Uyghurlar zich olturaqlashqan yézilardimu her xil pa'aliyetler bolup ötti.

Rusiyening sankt-pétérburg shehiridin kélip, almata wilayitining emgekchiqazaq nahiyiside bolup ötken xatirilesh murasimlirige qatnashqan hemrajan amraq radi'omiz ziyaritini qobul qilip, ötken esirning bashlirida qizil esker qisimlirining yettisuda qanliq heriketlerni yürgüzüp, minglighan ademlerning qurban bolushigha seweb bolghanliqini, Uyghurlarda bu weqening “Atu paji'esi” dep atalghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “ Atu paji'esining 99 yilliqi munasiwiti bilen lawar we qoram meliliride chong ikki nezir ötküzüldi. Nezirde bir nechche adem sözge chiqip, ötmüshte bolghan weqelerni sözlep berdi. Qizil armiye 1918-yili may éyidin bashlap séntebir éyighiche bolghan töt ay ichide almatadin ghaljat we yarkentkiche bolghan jaylardiki Uyghurlarni qirdi. Bu nezirlerde her yerlerdin kelgen méhmanlar boldi. Men özüm mushuni dep rusiyedin keldim. Méning bowam 1918-yili lawar meliside chépip öltürüwétilgen. Biz shulargha atap quran oqup, du'a qilduq”.

R. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining bash ilmiy xadimi, tarix penlirining doktori ablehet kamalofning qarishiche, sowét hakimiyiti béshida stalin olturghan mezgilde, yeni 1920-yillarning axirliridin 1950-yillarning bashlirighiche bolghan ariliqta sowét ittipaqida omumyüzlük ammiwi teqiblesh heriketliri ewj alghan idi. Bu sowét xelqide “Stalin teqibleshliri” dégen nam aldi. Siyasiy teqibleshler qurbanliri tizimigha inqilabqa qarshi chiqti dep eyiblen'genler, mal-mülki musadire qilin'ghan kulaklar we ottura hal déhqanlar, “En'gliye jasusi”, “Yapon jasusi” dégen'ge oxshash siyasiy qalpaq kiydürülgenler, öz yurtliridin qoghlinip, yaqa yurtlargha palan'ghan bezi milletler we bashqilar kirgüzüldi.

A. Kamalof sowét ittipaqida yashawatqan köpligen milletler qatarida Uyghurlarningmu stalin teqibleshlirige uchrighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Elwette, siyasiy teqibleshler qurbanlirigha 1918-yili sowét hakimiyitige qarshi chiqti dégen eyib artilghan yettisu Uyghurlirinimu kirgüzüshke bolidu. Wérniy, yeni hazirqi almata shehiridin ta xitay bilen bolghan chégraghiche bolghan ariliqtiki asasen Uyghurlar olturaqlashqan yézilar ahalisi qizil esker qoshunliri teripidin qirghin qilin'ghan idi. Kéyinki yilliri, yeni ötken esirning 20-we 30-yilliri ewj alghan kulaklarni yoqitish we kolléktipleshtürüsh siyasiti dawamida köpligen Uyghurlar öz yurtlirini tashlap, qoshna memliketlerge köchüp chiqishqa mejbur bolghan. Emma eng qattiq stalin teqibleshliri 1937- we 1938-yilliri yüz berdi. Bu mezgilde ichki ishlar organliri teripidin pütkül memliket boyiche bir yérim milyondin oshuq adem tutqun qilindi, ulardin yérim milyondin oshuqi étip tashlandi”.

A. Kamalofning tekitlishiche, siyasiy teqibleshler 1953-yilghiche, yeni stalinning wapatighiche dawam qildi. 30-Yillarning axirlirida ewj alghan siyasiy teqibleshlerde yettisuda sowét hakimiyitini ornitishqa aktip qatnashqan, igilik, medeniyet, ma'arip we bashqimu sahelerde alahide közge körün'gen Uyghur xelqining abdulla rozibaqiyéf, abdulhey muhemmediy, ismayil tayirof, mahmut ghojamyarof, nur israyilof qatarliq meshhur perzendliri étip tashlandi, köpligen Uyghur ziyaliyliri türmilerde azab chekti.

Turan uniwérsitétining dotsénti, tarix penlirining namzati zulfiye kerimowa bolupmu ötken esirning 20-we 30-yilliri sowét hakimiyiti teripidin yéza yerliride yürgüzgen islahatlar, kolléktipleshtürüsh siyasiti netijiside köpligen ahalining acharchiliqtin wapat bolghanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Qazaqistan musteqilliqini qolgha keltürgendin buyan tarixta ötken, téxi siri échilmighan weqeler tetqiq qilinip, bu heqte köpligen emgekler élan qiliniwatidu. Shularning biri 30-yillarda yüz bergen acharchiliq. Bu yilliri qazaqlar, özbékler, qirghizlar, Uyghurlar we bashqimu milletler olturaqlashqan rayonlarda yüz bergen acharchiliqtin milyonlighan ahale wapat bolghan. Bolupmu buningdin qazaq xelqi qattiq zerdab chekti. 1932-We 1933-yilliri acharchiliqtin, her xil késellerdin we bashqimu seweblerdin ikki yérim milyon adem wapat boldi, milyondin köp adem xitay, iran we afghanistan térritoriyisige köchüp kétishke mejbur bolghan”.

Siyasetshunas qehriman ghojamberdining qarishiche, omumen sowét ittipaqida yüz bergen siyasiy teqibleshler Uyghur élidimu orun alghan. Bolupmu yaqupbek memlikiti ghulitilghandin kéyin xitay bu elde qattiq sistémiliq teqibleshler élip barghan. Q. Ghojamberdi Uyghur élidiki eng dehshetlik teqibleshlerning shéng shisey hökümranliq qilghan dewirge, yeni 1933- we 1944-yillargha toghra kélidighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Sowét ittipaqida ammiwi teqibleshler bashlan'ghandin kéyin, shéng shiseymu shuninggha yandashti. Shu waqtida sowét ittipaqining mexsus organlirining xadimliri Uyghuristan'gha bérip, teqiblesh organlirini qaytidin qurup chiqishqa yardem béridu. Shéng shisey ürümchide Uyghurlarni "yapon jasusi" dep teqiblewatqanda sowét ittipaqidimu, mesilen, abdulla rozibaqiyéflargha shundaq eyib qoyup, étip tashlidi”.

Q. Ghojamberdi bezi tetqiqatchilarning melumatlirini asas qilip, Uyghur élide 80-90 ming ademning teqibleshke uchrighanliqi we öltürülgenlikini, buning kéyinrek Uyghur élige xitay kommunistik hakimiyiti kelgendin kéyinmu dawamlashqanliqini otturigha qoydi. Uning pikriche, her xil siyasiy heriketler netijiside, “Medeniyet inqilabi”dewride minglighan adem qurban bolghan. Mundaq siyasiy teqibleshler ikki kommunistik tüzümde birdek yürgüzüldi.