“Yüksek muxtariyet chüshi” ning berbat bolushi

1930-Yillardiki birinchi qétimliq sherqiy türkistan milliy musteqilliq herikiti netijiside qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti yoq qilinip, sherqiy türkistan inqilabchiliridin xoja niyaz haji bashliq bir qisim rehbiriy shexslerning qatnishishi bilen sowét ittipaqining kontrolluqi astidiki shéng shisey rehberlik qilghan ölkilik birleshme hökümet quruldi. Buning bilen xitay gomindang hökümitining bu rayon bilen bolghan alaqiliri üzüp tashlinip, sowét ittipaqining himayisi we kontrolluqi astidiki shéng shiseyning 12 yilgha sozulghan yerlik hakimiyiti mewjut boldi. Bu jeryanda xitay merkiziy hakimiyitide shéng shiseyge qarshi, sowét ittipaqining zomigerlikige qarshi pikirler kücheydi.

Mana shu jeryanda gomindang merkiziy hökümiti chongchinggha shéng shiseyge qarshi, sowét ittipaqigha qarshi idiyediki we shu terghibatlar bilen shughullan'ghan eysa aliptékin, mes'ud sebiri, muhemmed imin bughra qatarliq bir top Uyghur rehbiriy shexsliri we milletchilirini toplap, ulargha xitay merkiziy hökümitidin türlük hoquq salahiyetlirini berdi.

Bu Uyghur rehberliri xitay merkiziy hökümitidin Uyghur xelqini öz ichige alghan “Sherqiy türkistan xelqining” siyasiy, ijtima'iy-iqtisadiy, medeniyet we milliy hoquqlirini telep qilghan bolup, yüksek muxtariyet hoquqi élish ene shuning ipadisi idi.

1945-Yili 8-aylarda mes'ud sebiri, muhemmed imin bughra, eysa ependi, qadir, isma'il qatarliqlarning imzasi bilen xitay merkiziy hökümitige resmiy shekilde “Shinjanggha yüksek muxtariyet bérish” telep layihesi sunulghan. “Teywen tarix sariyi” da mezkur telep layihesining toluq xitayche nusxisi saqliniwatqan bolup, layihe xitay memuriy palatasigha bérilgendin kéyin ichki siyaset ministirliqigha tapshurup bérilgen.

Türkiyediki ege uniwérsitéti proféssori alimjan inayetning qeyt qilishiche, üch ependi yüksek muxtariyet telipidin bashqa yene “Shinjang” dégen namni türkistan'gha özgertish qatarliq teleplernimu otturigha qoyghanidi.

Üch ependi özlirining bu xil teleplirini 1944-1949-yillirighiche izchil otturigha qoyup kelgenidi.

Xitay merkiziy hökümiti ichki siyaset ministirliqi üch ependining “Shinjanggha yüksek muxtariyet bérish layihesi” tapshuruwélinish bilen teng mexsus bu mesilini muzakire qilish yighini achqan bolup, mezkur yighin 1945-yili 10-ayning 22-küni échilghan. Bu yighin'gha herbiy qomandanliq, herbiy siyasiy ishlar organliri, tashqi ishlar ministirliqi, mongghul-tibet komitéti qatarliq orunlar birlikte qatnashti. “Mes'ud qatarliqlarning shinjanggha yüksek muxtariyet bérish telep layihesi heqqidiki muzakire yighini” dep atalghan bu ichki yighinda “Shinjanggha hergiz yüksek muxtariyet bermeslik” qarar qilin'ghan.

Yüksek muxtariyet bérish mesiliside xitay merkiziy hökümiti pütünley inkar qilish pozitsiyeside bolghan bolup, xitay tashqi ishlar ministirliqimu aktip inkar qilghan organ idi.

Hetta 1946-yili 2-séntebir küni shangxeydiki “Wénxuy géziti” mexsus maqale élan qilip, “Mes'ud, imin, eysa, qadir qatarliqlar yüksek muxtariyet telep qildi, ular qarimaqqa merkezge boysun'ghandek körünsimu, emeliyette astirtin ili bilen birlishiwalghan” dep yazdi. Gézitte yene “Yüksek muxtariyet bérilgende, xenzular chetke qéqilip ikkinchi tashqi mongghuliye bolidu” déyilgen. Yüksek muxtariyet mesilisi 1946-yili 11-12-aylarda nenjingde échilghan xitay xelq qurultiyidimu yene bir qétim resmiy layihe sheklide otturigha qoyulghan. Taran Uyghurning qarishiche, bu qétimmu xitay rehberliri türlük bahane we usullar bilen bu telep layihesini ret qiliwetken.

Alimjan inayetning höküm qilishiche, üch ependi qatarliqlar shu waqittiki siyasiy shara'itqa we weziyetke asasen bu xil yüksek muxtariyetni aldi bilen qolgha keltürüsh idiyeside bolghan bolup, ikkinchi qedem musteqilliq idi.

Omumen, jang keyshi bashchiliqidiki xitay rehberliri bashtin-axiri Uyghurlarning yüksek muxtariyet telipini ashkara otturigha qoyushini qarshi alghandek körünüp, emeliyette bolsa buni qet'iy ret qilghan hem ulargha mundaq bir yüksek özini özi bashqurush hoquqini bérishni oylashmighan.

Toluq tepsilatini ulinishtin anglang.