Uyghur tarixiy romanchiliqining wekilliridin sultan jamal we uning tarixiy romanliridiki chinliq

Özbékistanliq Uyghur yazghuchi sultan jamal

15-Dékabir küni bügünki Uyghur tarixi romanchiliqining awan'gartliridin biri sultan jamal toxtemof ependi 76 yéshida tashkent shehiride wapat boldi. U, Uyghurlarning qedimiy, 19-esirler shuningdek 20-esirdiki tarixiy seltenetliri we paji'elirini tarixiy roman sheklide ipadilesh bilen Uyghur edebiyatida ornini tikligen yazghuchi idi.

Qazaqistandiki tonulghan Uyghur edebiyatshunasi, rusiye tebi'iy penler akadémiyesining ezasi proféssor alimjan tiliwaldi ependining qarishiche, sultan jamal Uyghur tarixining murekkep musapilirini mol ilmiy tetqiqat eserliri we tarixiy menbelerge tayinip, özining bedi'iy maharitini jari qildurup janliq, emeliy, obyéktip teswirlep bergen yazghuchi idi.

Alimjan tiliwaldi ependining qarishiche, sultan jamal ijadiyitini ikki dewrge, yeni sowét ittipaqi dewri we sowét ittipaqi parchilinip, musteqil jumhuriyetler meydan'gha kelgendin hazirghiche bolghan dewrlerge bölüshke bolidu.

Sultan jamal sowét dewride öz powést-romanlirini hazirqi zaman turmushini teswirleshke atighan bolsa, 1993-yilidin kéyin pütünley dégüdek tarixiy romanchiliqqa kirip “Sirliq ghar”, “Dozaxta tirik köygenler”, “Tengshelmigen alem”, “Biz qaysi Uyghurlar?”, “Qoldin ketken amet”, “Qisaskar dunya”, “Qurbanning bolay, xelqim”, “Jehennemdin jehennemge” we bashqa romanlarni neshr qildurdi. Uning ijadiyitidiki “Qoldin ketken amet” we “Jehennemdin jehennemge” romanliri 19-esirdiki yaqupbeg rehberlikidiki yette sheher Uyghur döliti, ili sultanliqi we bularning impériyeler arisidiki qismetlirige béghishlan'ghan.

Gerche, Uyghur élide yaqupbeg hakimiyiti heqqide “Bedölet” namliq tarixiy romanlar yézilip élan qilin'ghan bolsimu, emma sultan jamalning perqliq teripi uning rusiye arxip höjjetlirini tekshürüp, tarixiy arxip höjjetliri we bu heqte yézilghan rusche, Uyghurche hem bashqa tillardiki tetqiqat eserliri, tezkiriler asasida mezkur döletning yoqitilishigha a'it jeryanlarni tarixiy chin pakitlar ariliq bayan qilishidur.

Sultan jamalning 2011-yili almutada élan qilin'ghan “Dozaxta tirik köygenler” namliq romanini uning yene bir ijadiy muweppeqiyiti déyishke bolidu. Aptor bu romanni 1937-1938-yilliridiki stalin hökümitining chong tazilash herikitide nabut qilin'ghan abdulla rozibaqiyéf, abdulhey muhemmedi, nur isra'ilof, turdi hesen we bashqa Uyghur siyasiy erbabliri, ziyaliyliri, edib-sha'irlirining tragédiyelirige béghishlighan.

1937-1938-Yillar sowét ittipaqidila emes, belki pütün dunya boyiche kommunizm we mustebit tüzüm insaniyetke éghir balasi apet keltürgen dewr dep qaralghan hem bu weqe “Chong qizil térrorluq” dep bahalan'ghanidi. Proféssor alimjan tiliwaldi ependining qarishiche, aptorning “Dozaxta tirik köygenler” namliq tarixiy romani tarixiy chinliq, bedi'iylik jehetlerdin nahayiti muweppeqiyetlik chiqqan eserdur. Chünki u bu tragédiyelerni sowét arxip höjjetliri boyiche bedi'iy wasite bilen yorutqanidi, u, k g b we özbékistanning dölet arxipliridiki nurghun höjjetlerni tekshürüp eserge xam matériyal qilghanidi. Shunga bu romanni hetta noqulla bedi'iy eser dep atimastin belki tarixiy höjjetlik eser dep atashqa bolidiken.

Qazaqistandiki tonulghan yazghuchi we zhurnalist awut mesimofning qarishiche, sultan jamal ependi 1980-yillarda “Qelb nidasi”, “Hayat dolqunliri” namliq romanliri bilen oqurmenler qelbidin orun élishqa bashlidi. Uning tarixi romanchiliq ijadiyitige yuqiri baha bérish kérek. Uni tarixiy ormanchiliqta körünerlik netije qazan'ghan we bu sahediki mol hosulluq Uyghur yazghuchi bolup, u ziya semidi, xizmet abdullin, jamalidin bosaqof, turghan toxtemof we bashqilar bilen bir qatarda sanilidu.

Sultan jamal ependi ijadiyitini peqet 19-20-esir dewrigila emes, belki Uyghurlarning qedimki dewrlirigimu béghishlighan. Aptor Uyghur tarixidiki zor siyasiy dawalghush, köchüsh we qoshulush yüz bergen 840-yilidiki orxun Uyghur qaghanliqining yimirilishidin kéyinki sherqtin kelgen Uyghur qebililiri bilen esli Uyghur diyarida bar Uyghurlarning qoshulushi, omumen Uyghurlarning bu zémindiki étnik tereqqiyat tarixini bedi'iy usul bilen teswirleshkimu qaratqan. “Biz qaysi Uyghurlar?” ene shu tarixiy körünüshlerni yorutidu.

Sultan jamal ependining 2018-yili ziyaritimizni qobul qilghanda sözlep bérishiche, u 1945-yili ghuljida tughulup, bashlan'ghuch ma'arip terbiyesining deslepki qismini ghuljida élip, öz ana tiligha puxta asas salghanidi.

Sultan jamal 1950-1960-yillarda yüz bergen Uyghur diyaridin keng kölemde sowét ittipaqigha köchüsh herikitide, 1956-yili ata-anisi bilen ghuljidin sowét qazaqistan jumhuriyitining yarkent shehirige köchüp chiqip, axiri oqush we xizmet sewebidin özbékistanni makan qilghan. U kespiy jehette pishqan zhurnalist bolup, 1972-2005-yilliri özbékistan xelq'ara radi'o anglitish bashqarmisining Uyghurche anglitish bölümi, yeni tashkent radiyosida muxbir, bash muherrirlik wezipilirini atqurghan.

Elwette, tarixiy romanchiliq we tarixiy romanlar Uyghur élidimu qiziq we söyülgen sahe idi. Abduréhim ötkür, zordun sabirning tarixiy romanliri Uyghurlar teripidin eng qarshi élin'ghanidi.

Sultan jamal ependi jama'et erbabi we pa'aliyetchisi süpitidimu tonulup bir mezgil özbékistan Uyghur medeniyet merkizining re'isi bolup ishligenidi.