Tarix bilen bügün arisidiki ton kiydürüshitin kütülgen ümidler

Muxbirimiz ümidwar
2021.12.02
Tarix bilen bügün arisidiki ton kiydürüshitin kütülgen ümidler Amérika döletlik démokratiyini ilgiri sürüsh fondining sabiq re'isi karl gérshman(Carl Gershman) ependining Uyghur dewasigha qoshqan töhpisige minnetdarliq bildürüsh üchün ton kiydürüsh murasimidin körünüsh. 2021-Yili 30-noyabir, washin'gton.
Photo: RFA

Özliri eng hörmet qilghan, qedirligen kishilirige, xelq we jem'iyetke bashlamchiliq qilip, zor hessilerni qoshqan töhpikarlargha ton kiydürüsh, ésil qama qulaqcha yaki doppa teqdim qilish Uyghur qatarliq merkiziy asiya xelqlirining qedimdin dawamliship kéliwatqan en'enisidur. Türkiyediki péshqedem Uyghur ziyaliysi proféssor doktor sultan mexmut ependining qarishiche, kiydürülgen herbir ton we doppa yaki qulaqchilar peqet hörmet körsitishning belgisi bolup qalmastin belki ulargha chongqur mene hemde zor izgü ümid-arzular yoshurun'ghan bolidu.

Seypidin ezizining maw zédonggha ton kiydürüwatqan körünüshi. 1949-Yili séntebir, béyjing.
Seypidin ezizining maw zédonggha ton kiydürüwatqan körünüshi. 1949-Yili séntebir, béyjing.

30-Noyabir küni amérika paytexti washin'gtonda dunya Uyghur qurultiyi qatarliq birqisim teshkilatlar Uyghurlarning kishilik hoquqi we Uyghur dewasini uzun yillardin béri qollap kelgen amérika döletlik démokratiyeni ilgiri sürüsh fondining sabiq re'isi karl gérshmen ependining Uyghur dewasigha qoshqan töhpisige minnetdarliq bildürüsh pa'aliyiti ötküzüp, uninggha Uyghur xelqining rehmitini we hörmitini ipadilep ton kiydürdi. Karl gérshmen ependi uzun yillar amérika döletlik démokratiyeni ilgiri sürüsh fondining re'islik wezipisini ijra qilip pénsiyege chiqquche bolghan pütkül xizmet hayatini kishilik hoquq we démokratiye ishlirini rawajlandurushqa béghishlighan. Karl gérshmen ependi özi bash bolup, birqisim Uyghur teshkilatlirini iqtisadiy jehettin we meniwi jehettin qollash arqiliq Uyghur dewasining xelq'aralishishida muhim rol oynighanidi. Karil gérshmen'ge ton kiydürgen d u q re'isi dolqun eysaning qarishiche, ular öz milliy örp-aditi boyiche gérshmen ependining Uyghur xelqige rehmet éytqan we uningdin jümlidin amérika hökümiti we xelqidin kütken ümidlirini ipade qilghan.

Uyghur xelqining bügünki arzu-ümidliri milyondin artuq kishining xitayning jaza lagérlirigha solinip, esirlerdin buyan dawamliship kéliwatqan milliy tili we yéziqi ma'arip, memuriy bashqurush, ilim-pen saheside cheklinip, yash ewladlar öz milliy tili, medeniyiti, örp-aditi we diniy étiqadliridin ayrip tashliniwatqan, ayallar tughmas qilinip, kishiler mejburiy we töwen heqliq éghir emgeklerge sélinip iskenje astigha éliniwatqan, esirlerdin buyan dawamliship kéliwatqan islamiy dini étiqad erkinliki cheklime astigha éliniwatqan bu xil, tarixtiki eng éghir paji'elerdin qutulush hem öz erkin hayatini qurush qatarliqlardin ibaret bolsa kérek.

Lékin Uyghurlarning bu xil örp-adetliri yéqinqi 70 nechche yildin buyan yene bashqiche siyasiy mezmundimu dawamlashturulghan bolup, aldi bilen 1949-yili 9-ayda sherqiy türkistan jumhuriyitining ma'arip naziri bolghan seypidin eziz bashchiliq qilghan ömekning moskwa we béyjingning orunlashturushi bilen béyjingdiki xitay kompartiyesining dölet qurushni qarar qilidighan siyasiy meslihet kéngishi yighinigha qatniship, maw zédonggha Uyghur en'enisi boyiche ton kiydürüshidur. Ene shuningdin étibaren Uyghur élini ishghal qilghan we türlük basturush siyasetlirini ishqa sélip, Uyghurlarning hörlükke bolghan intilishini yoqatqan xitay kompartiyesi générali wang jin, péng déxu'eyler, xitay kompartiyesining dölet rehberliri jow énley, judé dong biwu we bashqilardin tartip taki hazirche Uyghurlarni lagérlargha solash siyasitini yürgüzgen shi jinpingghiche izchil Uyghur doppisi teqdim qilindi. Proféssor sultan mexmut ependining qarishiche, xitay rehberlirige bu xil ton kiydürüsh we doppa teqdim qilish Uyghur xelqining arzusigha wekillik qilalmaydu, bu bir milliy en'ene süyi'istimal qilin'ghan siyasiy oyundin ibarettur.

Özbékistan penler akadémiyesining tetqiqatchisi, tarixshunas proféssor ablexet xojayéfning qarishiche, sabiq sowét ittipaqida dewride özbékistan qatarliq ottura asiya jumhuriyetliri rehberlirimu moskwadiki stalin we bashqa hem kéyinki kommunist rehberler ene shundaq ton kiydürüsh arqiliq özlirining shexsiy menpe'etliri, orni qatarliqlarni qoghdashqa urun'ghanidi. Xitaydiki bu xil ton kiydürüsh yaki doppa teqdim qilish qatarliqlar muddi'a jehettin oxshashliqqa ige.

30-Noyabir künidiki murasimda Uyghur tonini kiygen karil gérshmen ependige Uyghurlar özlirining chin yürikidin rehmitini bildürgen bolsa, karil gérishman ependimu Uyghurlargha minnetdarliqini ipadilep söz qilip, Uyghur dewasining heqliq bir dewa ikenlikini, xitay hökümitining Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqini we buning toxtitilishi üchün özining Uyghurlar bilen bir septe turup, Uyghur dewasini dawamliq qollaydighanliqini bildürgen. Démek, yéqindin buyan chet'ellerdiki Uyghurlar öz en'enisi boyiche özliri arisidin chiqqan öz xelqige hesse qoshqan Uyghur erbablirigha ton kiydürüpla qalmastin belki Uyghurlarning erkinliki, insaniy hoquqlirini qoghdash yolida küch chiqarghan, Uyghur xelqini qollighan amérika we bashqa ellerdiki birqisim dölet erbabliri, parlamént ezaliri, hoquq qoghdighuchiliri we mutexxesisilernimu qimmetlik ton we doppiliri bilen teqdirleshni kücheytmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.