Untulmighan shexsler: toxti qurban-sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyesining re'isi

Yéqindin buyan ijtima'iy taratqularda awstraliyede turushluq péshqedem Uyghur milletperwer ziyaliysi, tonulghan sha'ir exmet igemberdining ataqliq Uyghur zhurnalisti we siyasiy küresh yétekchisi toxti qurban heqqidiki eslimisi tarqaldi. Tarixiy melumatlargha qarighanda toxti qurban 1960-yillarda Uyghur élining jenub-shimalida keng kölemde heriket qilghan sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyesi dep atalghan siyasiy partiyening re'isi bolup, u we mezkur teshkilatning köp sandiki ezaliri, rehberliri 1968-1970-yili arisida qolgha élinip, toxti qurban 1970-yili 5-ayda birqisim sepdashliri bilen birlikte xitay hakimiyiti teripidin ürümchide ölüm jazasigha höküm qilinip étip öltürülgen.

Exmet igemberdi toxti qurbanni “Ulugh mujahid we sherqiy türkistan inqilabining qehrimani, ataqliq zhurnalist, Uyghur ziyaliylirining gültajisi” dep ataydu.

Toxti qurban eslide, yeni 1950-yillardin 1960-yilighiche Uyghur diyaridiki eng chong gézit- “Shinjang géziti” ning mu'awin mudiri, bash muherriri bolup ishligen bolup, uning xelq ichidiki, bolupmu ziyaliylar arisidiki inawiti nahayiti yuqiri idi.

Toxti qurbanni yaxshi bilidighan we uning bilen söhbetdash bolghan hazir istanbulda yashaydighan proféssor sultan maxmut ependining eslishiche, toxti qurban nahayiti bilimlik, pelsepiwi tepekkurgha ige, milletperwer, merdane kishi idi. U, xitay kompartiyesining Uyghur élidiki bezi siyasetlirini ashkara tenqidligenliki we qarshi chiqqanliqi üchün “Opportunist” dep atilip 1960-yili “Shinjang géziti” ning bashliqiliq wezipisidin élip tashlan'ghan.

Toxti qurban 1924-yili ürümchide tughulghan bashlan'ghuch we ottura mekteplerni ürümchide oqup, 1940-yillarda shinjang institutida lutpulla mutellip, turghun almas qatarliqlar bilen birlikte sawaqdash bolup oqughan. Exmet igemberdi ependining éytishiche, toxti qurban 1945-1946-yilliri ürümchide xitay hakimiyitige qarshi mexpiy pa'aliyetlerni élip barghan we türmige tashlan'ghan.

Proféssor sultan maxmutning éniqlishiche, toxti qurban 1949-yili ürümchide yene 4 mexpiy teshkilatni birleshtürgen yashlar teshkilatining bashliqi bolup, xitay gomindang hakimiyitige qarshi küreshning yétekchisige aylan'ghanidi.

Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyesining xitayning atalmish medeniyet inqilabi dewride élip barghan pa'aliyetliri, uning ürümchi, qeshqer, ghulja we bashqa jaylardiki her qaysi qatlamda keng heriket élip barghanliqi, mezkur teshkilatqa hetta Uyghur aptonom rayonining birqisim yuqiri we ottura derijilik kadirliriningmu qatnashqanliqi xitay kompartiyesi teripidin yéqinqi waqitlarda élan qilin'ghan kitablardimu ashkarilan'ghanidi. Xitay tarixchiliridin ma dajéng we chén chaw qatarliqlarning kitablirida qeyt qilishiche, toxti qurban 1960-yillarda “Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyesi” ni berpa qilip uning re'isi bolghan. Chén chawning yézishiche, 1968-yili 2-ayda ilgiri qurulghan “Uyghuristan xelq inqilabiy partiyesi” resmiy türde “Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyesi” bolup qurulghan bolup, toxti qurban bu partiye merkiziy komitétining re'isi idi. Mezkur partiyening nishani “Sherqiy türkistan jumhuriyiti qurush” bolup, uning nizamnamisi, partiye belgisi, partiye bayriqi, programmisi we teshkili kéngiyish pilani bar idi. Mezkur partiye 1969-yili ürümchi, qeshqer, ili, altay, bortala qatarliq jaylarda komitét we shöbe komitéti, yachéyka bolup, 78 organ qurghan. Bezi menbelerde uning ezaliri 60 mingdin éship ketken. 1968-Yili 6-aydin bashlap xitay da'iriliri toxti qurban qatarliq mezkur partiyening bashliqliri we ezalirini tutushni bashlighan bolup, sultan maxmut ependining éytishiche, 1970-yili, 5-ayda toxti qurban bashliq birqisim kishilerge ürümchide kolléktip halda ölüm ijra qilghan.

Exmet igemberdining éytishiche, xitay da'iriliri 1968-1970-yilliri keng kölemde tutqun élip barghan bolup, tutulghanlarning sani nahayiti köp idi. Ene shu qétimda sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyesining re'isi, ataqliq Uyghur zhurnalisti toxti qurban, niyaz ömer qatarliqlar ürümchide öltürülgendin bashqa yene ghulja we bashqa jaylardimu yene bir qisim ziyaliylar étip tashlan'ghan.

Eyni waqittiki shinjang uniwérsitétining oqutquchisi proféssor sultan maxmut ependining éytishiche, toxti qurban qatarliq öltürülgen ashu künlerde Uyghur aptonom rayoni mu'awin re'isi, sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti armiyesi polkowniki muhemmed imin iminof, sh u a r mu'awin re'isi, sabiq sherqiy türkistan “Ittipaq” teshkilati merkiziy komitéti waqitliq re'isi esnet is'haqof qatarliqlarmu shu qétimda “Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyesi” ning “Perde arqisidiki rehberliri” dep qarilip tutqun qilinip, sirliq türde hayatidin ayrilghan. Xelq ichide ular türmide yoshurun öltürüldi dégen gep-sözler tarqalghan.

Xitay hökümiti terepning matériyallirida shu qétimda 1165 neper sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyesi ezasining qolgha élinip, uning 234 nepirining qanun boyiche birterep qilin'ghanliqi qeyt qilinidu. Shuningdek bu matériyallarda sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyesining “Medeniyet inqilabi dewridiki” eng chong we eng keng bir mexpiy teshkilat bolghanliqi, hetta buning “Jenubiy shinjang shöbisi” ning bashliqi axunof, mijit qatarliq kishilerning bashchiliqida 1969-yili 8-ayda bir meydan qoralliq qozghilish bolup, basturulghanliqi étirap qilinidu.