“Xoten hökümiti” -sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabidiki tunji hökümet

Bu yil 4-ayning 11-küni 1933-yili 11-aprél küni xoten shehiride resmiy shekilde élan qilin'ghan xoten hökümitige 89 yil toshti.

1931-Yili qumul taghlirida xojaniyaz haji, sali dorgha qatarliqlar bashchiliqida qozghilang partlash bilen birinchi qétimliq sherqiy türkistan milliy musteqilliq inqilabining perdisi échilip, bu inqilab pütün Uyghur diyarigha yéyildi. Ene shu qumul inqilabining tesiri astida 1932-yilidin bashlap turpan, kuchar, qeshqer, aqsu, xotendimu qarshiliq heriketliri we qozghilishlar arqimu-arqidin otturigha chiqti. Bularning ichide muhemmed imin bughra, sabit damolla, memet niyaz elem qatarliqlar bashchiliqidiki xoten qozghilingi alahide orun'gha ige.

Muhemmed imin bughra, sabit damollam qatarliqlar rehberlikidiki “Milliy inqilabi komitét” 1933-yili 2-ayning 24-küni qaraqashta qozghilip, qaraqashni azad qilghandin kéyin xoten'ge yürüsh qildi. Xoten ilchini azad qilip bolup, xoten yéngishehirige kiriwalghan xitay herbiy-memuriyliri, eskerlirini uzun waqit qorshiwalghandin kéyin, axiri xitay emeldarliri tinchliq bilen teslim bolup, xoten shehiri toluq azad boldi. Shu waqitlarda pütün xoten wilayitining herqaysi nahiyelirimu qozghilip, azadliqqa érishti hemde xoten qozghilangchi qoshunliri yeken kona sheherni we qaghiliq, poskamlarnimu shu jaydikiler bilen birlikte azad qilip, yeken yéngi shehirini qorshawgha aldi. Mana shu waqitta “Milliy inqilabiy komitét” ning memuriy rehberlik merkizi qaraqashtin 1933-yil 4-ayning 5-küni xoten'ge yötkilip kélip, xoten shehirini merkez qildi. 11-Aprél küni bolsa ilchida daghdughuluq murasim ötküzülüp, muhemmed niyaz elem bashliq bashchiliqidiki “Hökümeti islamiye xoten”, yeni xoten islam hökümitining qurulghanliqi resmiy élan qilindi. Muhemmed imin bughraning öz eslimiside qeyt qilishiche, qaraqashta qurulghan waqitliq hökümet terkibi özgertilmey, mehemmed niyaz elem oxshashla hökümet re'isi, yeni “Milik” dep ataldi. Sabit damolla abdulbaqi diniy, maliye we bashqa hökümet ishlirini bashqurdi. Milik muhemmed niyaz elem unwan permani jakarlap m. I. Bughragha “Emir hezret” we ikki inisi bashliq bir qanche kishige “Emir” (qomandan) dégen unwanlar bérildi. Muhemmed imin bughra xoten hökümitining aliy herbiy qomandani boldi. 1933-Yili 6-ayda yeken azad bolghandin sabit damollam birqisim qoshunlar bilen qeshqerge bérip, sherqiy türkistan islam jumhuriyitini qurushqa kiriship, 11-ayning 12-küni sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulghanliqi resmiy jakarlandi. Ene shuningghiche xoten hökümiti pütün xoten we yekenni idare qilghan musteqil hökümet idi. Bu hökümet shundaqla jaylardiki qozghilangchilar arisida tunji qurulghan hökümet idi tarix tetqiqatchiliridin türkiye chanaqqel'e 18-mart uniwérsitéti oqutquchisi doktor nurexmet qurban ependi we enqere uniwérsitéti tarix doktoranti muhemmed eli ependiler xoten hökümiti we uning oynighan roli hem ehmiyiti heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Bu programmining pütün tepsilatini awaz ulinishidin anglang.