“Yüksek muxtariyet” ning berbat bolushi: xitay yüksek muxtariyetni qandaq ret qildi

1943-Yili 4-ayda 1931-1934-yilliridiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining rehberliridin biri we xoten hökümitining rehbiri muhemmed imini bughra 9 yilliq muhajiret hayatidin kéyin chongchinggha kélip, xitay merkizide köp yillardin buyan pa'aliyet qiliwatqan mes'ud sebiri bayqozi, eysa yüsüp aliptékin qatarliqlar bilen birlikte özlirining siyasiy küreshlirini bashlidi. Muhemmed bughraning öz eslimiside qeyt qilishiche, ular meslihetliship shu waqittiki weziyetke köre birinchi qedemde xitay merkiziy hökümitidin yüksek muxtariyet hoquqini dewa qilip, uni ishqa ashurushni küresh nishani qilip békitti.

Ene shuningdin kéyin bu üch ependi xitay merkiziy hökümitidin öz wetinining yüksek derijide özini özi bashqurush hoquqini izchil telep qilish, xitay asasiy qanunigha bu xil hoquq we milliy namlirini kirgüzüsh qatarliq türlük siyasiy pa'aliyetlirini qanat yaydurdi. Türkiyediki ége uniwérsitéti proféssori alimjan inayetning qarishiche, ularning xitay merkiziy hökümitidin biwasite musteqilliq telep qilmay, aliy muxtariyet telep qilish istratégiyesini belgilishining köp xil sewebliri mewjut idi. Lékin bu ularning musteqilliq arzusidin waz kechkenliki emes idi.

Üch ependi tunji qétim 1945-yili 4-ayda jang keyshi bashchiliqidiki xitay merkiziy hökümitige 15 maddiliq “Telep-pikir” sun'ghan bolup, buningda yüksek muxtariyet bérish we “Shinjang” namini “Türkistan” gha özgertish qatarliq maddilar bar idi. Arqidin ular 1945-yili 8-ayda yene bir qétim xitay merkiziy hökümitidin sherqiy türkistan'gha “Yüksek muxtariyet” bérishni telep qildi.

Tetqiqatchi taran Uyghurning qarishiche, lékin, jang keyshidin bashlap barliq xitay rehberliri Uyghur rehberlirining “Yüksek muxtariyet” teleplirini ichki jehette muzakire qilip uni bashtin axiri ret qilish pozitsiyesi tutti. Ular qarimaqqa xuddi ularning mundaq teleplerni otturigha qoyushi qanunluqtek we qarshi alidighandek qiyapette körünsimu, emeliyette uni ret qilish terepdari idi.

Undaqta, xitay rehberliri gerche yüksek muxtariyet hoquqini könglidin xalimisimu, hetta uninggha qarshi bolsimu, néme sewebtin Uyghur rehberlirining xitay merkiziy hökümitige we uning qurultaylirida mundaq teleplerni resmiy otturigha qoyushigha yol qoyidu? enqere uniwérsitétining Uyghur tarixi boyiche doktoranti muhemmed éli ependining qarishiche, bu waqitta gomindang da'iriliri asasliqi özlirini dunyagha démokratik hakimiyet qilip körsitishke tirishqandin bashqa yene ichki urush, milliy munasiwetler qatarliq amillarghimu diqqet qilghanidi.

Jang keyshi hökümiti 1949-yili 1-ayning 1-küni axiri yüksek muxtariyet dewasi qilidighan mes'ud ependi we eysa ependilerni ölkilik hökümet re'isi we bash katipiliqidin qaldurup, re'islik ornigha mundaq teleptin yiraq we esli rusiyelik tatarlardin burhan shehidini tikligen. Shuningdin kéyin “Yüksek muxtariyet” atalghusi bara-bara siyasiy teleplerdin qaldi. 1949-Yili 10-ayda xitay kompartiyesi Uyghur diyarini igiligendin kéyinmu yüksek muxtariyet siyasiy yürgüzmidi.

Bu heqtiki toluq melumatni ulinishtin anglang.