Almutada mehmud qeshqerining “Diwan lughet-tit türk” namliq esiri yézilghanliqining 950 yilliqi xatirilendi

Uyghur filologi mehmud qeshqeri (mehmud kashigheri) ning meqberisi. 2015-Yili 11-séntebir, opal.

22-Iyunda qazaqistanning almuta shehiride “Mehmud qeshqerining ‛diwan lughet-tit türk‚ namliq emgikining yézilghanliqigha 950 yil – zamaniwi ehmiyiti” mawzusida tor arqiliq xelq'ara ilmiy muhakime yighini ötküzüldi. Bu pa'aliyet “Yunésko” ning ötken yili élan qilghan “2024-2025-Yillarda mehmud qeshqerining ‛diwan lughet-tit türk” esirining 950 yilliqini xatirilesh pa'aliyetlirini ötküzüsh qararidin kélip chiqqan idi.

Shu munasiwet bilen dunyaning ammiwi axbarat wasitiliridimu xewerler élan qilinmaqta. Shularning biri qazaqistanning “24” yéngiliqlar pirogrammisida anglitilghan “Bishkektiki alimlar mehmud qeshqerining türkiy yilnamisining muhimliqini muhakime qildi” namliq maqalidur.

Uningda mundaq déyilgen: “Türkiy ellirining alimliri qedimiy til énsiklopédiyesining muhimliqini muhakime qilish üchün bishkekte ilmiy muhakime yighinigha yighildi. ‛diwan lughet-tit türk‚ shu tarixtiki türkiy tillirining tunji qamusidur. Kitabta tilgha élin'ghan söz we atalghular sanining köplüki tüpeyli alimlar bu ilmiy emgekni türkiy tilining énsiklopédiyelik lughiti dep ataydu.” maqalida yene éytilishiche, türk akadémiyesining pirézidénti shaxin mustafayéf mundaq dégen: “U biz üchün peqet tarixiy yadikarliq süpitidila emes, belki xelqlirimizni medeniyet, tilshunasliq we til jehettin biriktürüsh üchünmu muhimdur. U hem bizning kélechikimiz üchünmu, yashlirimizni terbiyelesh üchünmu muhim, sewebi bu yadikarliq türkiy tilining qanchilik bay we muhimliqini körsitip bergen.”

RFA/Oyghan

Almutada tor arqiliq  ötküzülgen bu ilmiy muhakime yighini jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizidiki alimlar, ma'arip we edebiyat kéngeshliri, shuningdek qazaqistan Uyghur yashlar birliki teripidin uyushturuldi. Uninggha türkiye, özbékistan, qirghizistandin, qazaqistan qatarliq ellerdin tonulghan alimlar, jem'iyetlik teshkilatlarning  wekilliri, ma'arip sahesining mutexessisliri, yazghuchilar we bashqilar ishtirak qildi.

Ilmiy muhakime yighinigha biyologiye penlirining doktori, akadémik, alimlar kéngishining re'isi mesimjan wélemof riyasetchilik qildi.

Uning kirish qismida sözge chiqqan qazaqistan pirézidénti yénidiki milliy qurultay  ezasi shahimerdan nurumof, qazaqistan xelqi birleshmisi kéngishining ezasi, jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizining re'isi dolquntay abduxélil, “Uyghur awazi” gézitining bash muherriri, qazaqistan xelqi birleshmisining ezasi érshat esmetof we bashqilar mehmud qeshqerining esirining dunyawi ehmiyitini, uni tetqiq qilishta alimlarning köp emgek qiliwatqanliqini alahide tekitlidi.

Ilmiy muhakime yighinida istanbul beykent uniwérsitéti türk tili we edebiyati bölümining bashliqi, dotsént meghpiret kamal “Ulugh turkiyshunas alim, peylasop, filolog, tarixchi, étnograf, jughrapiyechi mehmud qeshqeri toghrisida qisqa melumatlar”, istanbul uniwérsitéti edebiyat fakultétining dotsénti rahile qeshqerli “Dunyawiy ehmiyiti zor ‛diwan lughet-tit türk‚  toghrisida qisqiche chüshenche” namliq maqalilirini oqup ötti. Yighinda yene qazaqistan pen we aliy bilim ministirliqi suléyménof namidiki sherqshunasliq instituti qarmiqidiki Uyghurshunasliq merkizining rehbiri, tarix penlirining doktori, piroféssor risalet kerimowa “Mehmud qeshqerining sherqiy türkistan toghriliq éytqanliri”, qirghizistanliq alim, filologiye penlirining doktori, piroféssor seypulla abdullayéf “Türkiy tillar sintaksisining göherliri”, özbékistan dölet uniwérsitétining dotsénti, tarix penlirining doktori behromjan xeynezerof “Özbékistanda mehmud qeshqerining ilmiy mirasining  tetqiqati” mawzulirida doklatlar oqup ötti.

RFA/Oyghan

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan filologiye penlirining doktori, piroféssor seypulla abdullayéf ependi mehmud qeshqeri emgikining qirghizistanda keng da'iride muhakime qilinip kéliwatqanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Shunimu éytip ötüsh kérekki, mehmud qeshqerining qelimige mensup yene bir eser bar. U bolsimu  “Kitabi jawahir an-nehw fi lughet at-türk” dégen eserdur. Bu eser toghriliq alim özi melumat béridu, emma bu eser tépilmay qalghan. Shundaqtimu biz mehmud qeshqerining ‛izi‚ bilen méngip we ilhamlinip, bu boshluqni tolturushqa  heriket qilip baqtuq. Buningda biz  ‛diwan lughet-tit türk‚ ning métodologiyesidin paydilanduq. Netijide tetqiqatimizning yeküni süpitide Uyghur we bashqa türkiy tillargha te'elluq bolghan til birlikliri sintaksémilar sistémisini échip, uni teswirlep chiqtuq. Sintaksémilar en'eniwi jümliler we ularning türliri emes. Ular türkiy tillar sintaksisining heqiqiy jewherliridur. Chünki ulargha asasen türkiy tillarda sözligüchiler bu dunyadiki barche shey'iler toghriliq öz oy-pikirlirini we tesewwurlirini bildüreleydu. Ularning asasida nutuqta sansiz jümle we ibariler peyda bolushi mumkin. Shundaq qilip, mehmud qeshqerining ‛izi‚ bilen mangghanda mana mushundaq ilham we netijilerge érishkili imkaniyet tughuldi.”

Abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitétining sherq filologiyesi we terjime bölümining dotsénti, filologiye penlirining kandidat doktori ruslan arziyéf ependi qazaqistandiki oqutush Uyghur tilida yürgüzülidighan mekteplerde mehmud qeshqerini oqutush toghriliq toxtilip, mundaq dédi: “Qazaqistan musteqilliq alghandin kéyin, bilim bérish saheside chong özgirishlerni élip bardi. Musteqilliqning deslepki yilliridiki iqtisadiy qiyinchiliqlargha qarimay, qazaqistan nahayiti köp miqdarda meblegh ajritip, musteqil elning yéngi ewladlirini terbiyelep chiqishni meqset qilghan bilim bérish pirogrammilirini ishlep chiqti. Mushu pirogrammilar asasida yézilghan dersliklerni “Yéngi ewlad derslikliri” dep ataldi. Mezkur pirogrammilarda ana tiligha alahide ehmiyet bérilgen bolup, burun bu pen 9-sinipqiche oqutulghan bolsa, yéngi pirogramma boyiche 10-11-siniplardimu ötülidighan boldi. 5-8-Siniplarda Uyghur tilining girammatikisi sistémiliq türde bérilgen bolsa, 9-sinipta Uyghur tilining bashqa türkiy tillar bilen oxshashliqliri we perqliri؛ Uyghur tilining tarixigha munasiwetlik qedimiy türk we Uyghur yéziqida yézilghan yadikarliqlar؛ Uyghur tilining istilistikisi؛ Uyghur tili shéwiliri ötüldi. 10-11-Sinip derslikliri pirogrammigha baghliq ijtima'iy-gumanitarliq we tebi'iy-matématikiliq yönilishlerde yézildi.”

Ruslan arziyéf sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “Ijtima'iy-gumanitarliq yönilishte yézilghan 10-sinip ‛Uyghur tili‚ derslikide natiqliq sen'iti, Uyghur tilining imla we teleppuz qa'idiliri, Uyghur tilining lughet terkibi, Uyghur tilining lughetchiliki, Uyghur tilining nutuq edeblirige oxshash bölümler bérildi. Uyghur tilining lughetchiliki bölümide mehmud qeshqeri we uning ulugh emgiki ‛diwan lughet-tit türk‚ tepsiliy tonushturuldi. 280 Betlik derslikning atmishqa yéqin  béti biwasite ‛diwan lughet-tit türk‚ ke béghishlan'ghan.”

Igilishimizche, dunyaning köpligen elliri, shu jümlidin ottura asiyaning bolupmu qazaqistan, qirghizistan, özbékistan jumhuriyetliride yashawatqan alimlar özlirining türkiy xelqlerning tili we edebiyati heqqidiki tetqiqatlirida pat-patla mehmud qeshqerining ene shu “Diwan lughet-tit türk” emgikige muraji'et qilishni en'enige aylandurghan. Bu jehette ular mehmud qeshqeri emgikining dunyawi ehmiyitini alahide tekitlimekte.