Amérika we uning ittipaqdashliri barliq reqiblirige birla waqitta taqabil turamdu yaki beziliri bilen muresse qilamdu?

Xitay bilen rusiye bashchiliqidiki diktatorlarning birliship dunyaning tinchliqi we bixeterlikige tehdit sélishi amérika we uning ittipaqdashlirini zalim diktatorlargha qarshi bezi tedbirlerni élishqa mejbur qiliwatqanliqi melum. Bir qisim mutexessisler démokratiyege qarshi turush asasida shekilliniwatqan bu diktatorlar ittipaqigha taqabil turushta amérika üchün ittipaqdashliri bilen birlikte heriket qilish we diktatorlar ittipaqini bir-biridin ayrip turup taqabil turushning toghra istratégiye ikenlikini ilgiri sürmekte.

Yaroslaw trofimof (Yaroslav Trofimov) imzasida 24-awghust “Wol-sitrét zhurnili” da élan qilin'ghan maqalide del mushu köz qarash algha sürülidu. Shundaqla xitay bilen rusiye bashchiliqidiki diktatorlarning hemkarliqi mahiyette amérikidiki saylamda kimning ghelibe qilishidin qet'iynezer ularni birdek gherb démokratiyesini tallashqa mejbur qilidighanliqini tekitleydu.

Her sahe kishiliri hazirqi mezgilning dunya siyasitidiki pewqul'adde xeterlik basquch ikenlikige guman qilmaydu. Rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishta ching turup yawropadiki qoshnilirigha tehdit sélishi, xitayning teywen'ge qoralliq hujum qilish éhtimalining zor bolushi, iranning yadro qoralliri siniqini tézlitishi hemde ottura sherq etrapida parakendichilik tughdurushi, shimali koréyening keng kölemlik qirghuchi qorallirini tereqqiy qildurushi qatarliqlar dunyagha tehdit séliwatqan amillar hésablanmaqta.

Amérikining pénsilwaniye ishtat uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqati institutining sabiq piroféssori, amérika tashqi ishlar ministirliqining sabiq emeldari wilyam daykir (William Duiker) radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda bu heqte toxtilip mundaq dédi:

“Amérika we uning ittipaqdashliri hazir rusiye bashchiliqidiki diktatorlarning xirislirigha duch kéliwatamdu, dégen so'alingizgha béridighan jawabim shuki, elwette duch keldi. Bügün biz bu riqabetni téximu yaxshi tonup yettuq, dések xata bolmaydu. Burunqigha qarighanda hazirqi ehwalda köp özgirish boldi. Biz diktatorlarning xirislirigha duch kélipla qalmay, yene biz bu xirisni ilgirikige qarighanda téximu obdan hés qilduq. Buni menla ilgiri sürüwatqinim yoq. Eksiche, amérikining tashqi siyasiti bilen shughullan'ghan her qandaq kishi mushundaq qaraydu.”

Londondiki padishahliq (King's) uniwérsitétning urush tetqiqati piroféssori lawréns frédman (Lawrence Freedman) mu bu mesilide ashu xil qarashqa mayil kishilerning biri. U diktatorlar ittipaqining amérika we uning ittipaqdashlirigha, shundaqla dunyagha élip kéliwatqan tehditi heqqide söz qilip mundaq dédi:

“Bu diktator döletler dunya üchün xeterlik bolupla qalmastin, ular yene ikki xil alahidilikke ige. Biri, ularning hemmisi amérika we uning ittipaqdashlirigha öchmenlik qilidu؛ yene biri, ular amérika we uning ittipaqdashlirigha qarshi barghanséri zich hemkarlishidu. Shundaq qilip xitay, shimali koréye we iranning hemmisi oxshimighan shekilde rusiyening ukra'inadiki tajawuzchiliq urushida muhim küchke aylinidu. Ular yene özlirining tereqqiy qiliwatqan munasiwitini tüzümleshtürüsh üchün ikki tereplik we köp tereplik tedbirlerni qollinidu؛ qerellik uchriship özlirining dunya tertipini qoghdaydighan döletler ikenlikini, gherb döletlirining bolsa dunya tertipige buzghunchiliq qiliwatqanlar ikenlikini otturigha qoyidu.”

Gerche bu heqtiki ré'alliq shu derijide yaxshi bilin'gen bolsimu buninggha munasiwetlik bir qatar so'allar dawamliq mewjut bolup kéliwatqanliqi melum. Jümlidin amérika we uning ittipaqdashlirining iran we koréyeni öz ichige alghan reqiblerning hemmisige taqabil turushqa qadir yaki emesliki, shundaqla bu reqiblirige birla waqitta taqabil turidighanliqi yaki turmaydighanliqi her saheni qiziqturup kéliwatqan témilardin hésablinidu. Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi:

“Amérika we uning ittipaqdashliri iran we koréyeni öz ichige alghan reqiblerning hemmisini tosalamdu? hazir amérika-xitay munasiwiti bekmu pewqul'adde bir weziyette turuwatqanliqi üchün men mushuni merkez qilip turup analiz qilimen. Ochuqini éytqanda, amérika buni qilalmaydu. Méningche, amérikidin bashqa nurghun döletler, bolupmu latin amérikasi, sehrayi kebirning jenubidiki döletler yeni, ottura afriqa, sherqiy afriqa, jenubiy afriqa we gherbiy afriqa döletliri, shundaqla tinch okyan we asiyadiki döletlerning xitay bilen bolghan körünerlik iqtisadiy shériklik munasiwiti bar. Menche bu döletlerning köpinchisi amérika yaki xitaydin birni tallimay, xeterdin saqlinish siyasiti yürgüzüwatidu. Biz bu xil weziyetni sowét ittipaqi bilen bolghan soghuq munasiwetler urushi mezgilide körgen. Amérika sowét ittipaqini dunyaning herqaysi jaylirida melum derijide chekleshke qadir bolghan bolsimu, hazir bu dewr kelmeske ketti. Xitayning hazir köpligen döletler bilen iqtisadiy munasiwiti bar, shuningdek nurghun döletler bilen tereqqiyat shériklik munasiwiti bar.”

Amérikidiki rend siyaset tetqiqat merkizi (RAND Corporation) diki istratégiye we xewpsizlik mutexessisi raymond ko (Raymond Kuo) ning qarishiche, amérika we uning ittipaqdashliri hazirche diktatorlar ittipaqigha qarshi küchlük bolghan ortaq birlik hasil qilalmighan. Shunga bundaq ehwalda yawropa ittipaqi we amérika izchil türde éhtiyatchanliq asasidiki diplomatiye siyasiti boyiche ish körüshni zörür, dep qaraydu. U bu heqte öz qarashlirini bayan qilip mundaq dédi:

“Amérika we uning ittipaqdashliri barliq reqiblirige birla waqitta taqabil turamdu yaki beziliri bilen muresse qilamdu dégende, amérika we uning ittipaqdashliri bu jehette ortaq pikirge ige, dep qarimaymen. Ular nurghunlighan ortaq menpe'etke ige. Lékin, amérika üchün muhim we aldinqi orunda turidighan menpe'etni yawropamu muhim we aldinqi orundiki menpe'et dep qaramdu-yoq, buni bilmeymen. Mesilen, yawropa üchün rusiye bekrek muhim. Chünki rusiye yawropagha siyasiy we xewpsizlik mesilisi boyiche tehdit peyda qilghuchi asasliq dölet. Emma u hergizmu iqtisadiy tehdit emes. Amérika üchün bolsa xitay bekrek muhim. Amérika we xitay otturisidiki munasiwet amérika duch kéliwatqan chong we murekkep riqabet. Méningche amérika we uning ittipaqdashlirining reqiblirige taqabil turushigha purset bar. Démekchi bolghinim shuki, eger amérika xitaygha qarshi mes'uliyetning mutleq köp qismini üstige alsa yawropa ittipaqi rusiyege taqabil turushning yükini üstige alalamdu-yoq? shundaq, yawropa ittipaqi rusiyege taqabil turushtiki yükning zor qismini üstige alalaydu. Bu tamamen mumkin. Emma buning üchün yawropa ittipaqi we amérika izchil, shundaqla éhtiyatchan bolghan diplomatik siyaset yürgüzüshke mohtaj.”

Amérikiliq dangliq tarixchi we diplomat filip zélikow (Philip Zelikow) zamanimizdiki diktatorlar ittipaqigha qarshi turushta amérika üchün köpligen ewzellikning barliqini, shundaqla bu tehditlerge amérikining yalghuz taqabil turushining zörür emeslikini tekitleydu. U amérika üchün ittipaqdash boluwatqanlarni yadida tutqan halda ular bilen bolghan yaxshi munasiwetni dawamlashturush kéreklikini eskertip mundaq dégen: “Biz ilgirikige oxshashla qudretlik. Hazirmu démokratik döletler ittipaqi zalim diktatorlardin küchlük. Bundaq zalimlardin teshkillen'gen ittipaq ularning kelgüside muweppeqiyet qazinishining kapaliti emes. Emma 80 yil ilgiri yawropaning natsistlar ishghaliyitidin qutulghanliqini esliginimizde, u bizge bir az teselli bolushi mumkin.”