Америка кеңәш палатасидики йиғинда хитайниң “яман ғәрәзлик тәсири” ниң барғансери күчийиватқанлиқи агаһландурулди

Пирезидент трампниң гиренландни сетивелиш, панама қанилини контрол қилиш арзусини оттуриға қоюши биләнла хитайниң шималий қутуп һәм латин америкасидики тәсир даирә игиләш һәрикәтлирини үзлүксиз күчәйтиватқанлиқи мәлум болмақта. Хитайниң бу һәрикити американиң дөләт хәвпсизлик саһәсидә әндишә пәйда қиливатқанлиқи қәйт қиливатқан бир пәйттә, америка кеңәш палатаси ташқи мунасивәтләр комитетиниң рәиси җим риш (Jim Risch), хитайниң ғәрб дунясиға, болупму америкаға елип келиватқан тәһдитиниң реаллиқ икәнлики, униң америкада үзлүксиз кеңийиватқан “яман ғәрәзлик тәсири” ни тохтитишниң зөрүр икәнликини билдүргән.

Җим ришниң агаһландурушичә, хитай компартийәси хитайни һазирқи һаләткә елип келиштә, “пара бериш, оғрилиқ қилиш, пурсәтла болса алдамчилиқ қилиш” васитилирини қолланған. Кеңәш палатаси ташқи ишлар комитетиниң 30-январ өткүзүлгән “хитай хәлқ җумһурийитиниң америка вә чәт әлләрдики яман ғәрәзлик тәсири: сиясәт бәлгилигүчиләргә тәвсийә” мавзулуқ гуваһлиқ йиғини дөләт мәҗлисиниң пирезидент трамп 20-январ вәзипигә олтурғандин бери хитай мәсилисини тема қилған тунҗи гуваһлиқ йиғинидур.

Йиғинда җим риш мундақ дәйду: “мән хитай һөкүмитиниң яман ғәрәзлик тәсириниң күчәйгәнликини көрүп турдум. Уларниң сиясий оюнлири, иқтисадий пиланлири, һәрбий ашқунлуқлири йиллардин бери изчил күчәйди. Хитай компартийәси хитайни бүгүнки һалға елип келиш үчүн қаттиқ күчиди вә буниң үчүн кона усулларни қолланди. Хитай әмәлдарлири хитайни бу нуқтиға елип келиштә пара бериш, оғрилиқ қилиш, һәр пурсәттә алдамчилиқ қилиш васитилирини қолланған болсиму, әмма биз буни чәклимидуқ, униңға йол қойдуқ. Әмди буниң тохтитилиши шәрт”.

Җим ришниң көрситишичә, хитай американиң дөләт хәвпсизлики, иқтисадий өлчәмлиригә тәһдит пәйда қилипла қалмай, өзиниң чеграси ичидики етник милләтләргә “ирқий қирғинчилиқ” қилмақта икән. Җим риш: “мениңчә, биз һәммимиз хитай тәсириниң ғәрб җәмийитигә елип келиватқан тәһдитиниң интайин реаллиқ икәнлики һәм буни һәл қилиш керәкликидә һәмпикирдимиз. Америкаға тәсир көрситишкә урунуватқан, өз ичидики етник милләтләргә ирқий қирғинчилиқ қиливатқан, өз хәлқиниң худа бәргән әркинликини бастуруватқан һакимийәт дәл хитай һөкүмитиниң өзидур. Биз һазир сөзләватқан шу пәйтниң өзидә, улар бизниң дөләт бихәтәрликимиз, иқтисадимиз вә қиммәт өлчимимизгә бузғунчилиқ қилмақта” дәйду.

Йиғинда америкадики даңлиқ ақиллар амбарлиридин бири болған болған “җеймис товин фонди” ниң пирезиденти петер матес (Peter Mattes) гуваһлиқ берип, хитайниң чәт әлләрдики яман ғәрәзлик тәсирини кеңәйтиш һәрикәтлиридики “сирлиқ қорали” ниң дәл униң “бирликсәп бөлүми” икәнликини тәкитләйду. Петер матес мундақ дәйду: “хитай компартийәсиниң тәсир көрситиш һәрикити тарқақ шәкилдә компартийә бирликсәп бөлүминиң күнлүки астида елип берилмақта. Бу орунниң функсийәси компартийә сиртидики шәхсләрни, органларни, мунбәр вә башқа аммиви тәшкилатларни назарәт қилиш, контрол қилиш вә сәпәрвәрлик қилиш арқилиқ партийәгә хизмәт қилдуруш шәклидә ипадилинип кәлди.”

Петер матесниң қәйт қилишичә, компартийәниң “бирликсәп һәрикити” пәқәтла тәсир көрситиш вә ички ишларға арилишиш, дәп қаралмаслиқи керәк икән. Петер матес, “бирликсәп” ниң нишани америкадики аммиви қурулмиларниң түп функсийәсигә бузғунчилиқ қилиш икәнликини тәкитләйду. Петер матес мундақ дәйду: “мана бу ‛бирликсәп‚ ниң қилидиған ишидур. Улар бу аппаратларни компартийәсиниң сиясий мәқситигә хизмәт қилдуруш үчүн һәрикәт қилиду. Бу нуқтидин қариғинимизда, бу бизниң немә үчүн ‛бирликсәп‚ ни пәқәтла тәсир көрситиш, ички ишларға арилишиш, дәп һесаблишимизға болмайдиғанлиқини, әмәлийәттә униң аппаратларниң негизлик функсийәгә зиянлиқ, униңға бузғунчилиқ қилиш қорали икәнликини көрситиду”.

Һалбуки, йиғинда демократчи кеңәш палата әзаси, кеңәш палатаси ташқи ишлар комитетиниң һоқуқлуқ әзаси җейин шахен (Jeanne Shaheen), җим ришниң оттуриға қойған бәзи муһим нуқтилириға қошулсиму, әмма хитайниң қолида бар болған барлиқ василарни ишлитип, әркин җәмийәтләрни нишанлаватқан вә суйиистемал қиливатқан пәйттә, трамп һөкүмитиниң ташқи ярдәмни тоңлатқанлиқидин қаттиқ әндишә қилидиғанлиқини ейтқан. Униң қаришичә, бу американиң дөләт хәвпсизликигә хәвп йәткүзүпла қалмай, хитай вә русийәдәк дөләтләргә бошлуқ яритип беридикән.

Җейин шахан мундақ дәйду: “мән һөкүмәтниң хизмәт тәртипини тохтитиш вә ташқи ярдәмни тоңлитиш буйруқидин қаттиқ әндишә қилмақтимән. Бу ялғуз инсанларниң изтирап чекиши вә бизниң дөләт бихәтәрликимизгә хәвп пәйда қилишниң йолини ечипла қалмай, бәлки йәнә американиң инавитигә бузғунчилиқ қилиду. Хитай вә русийәдәк дөләтләрниң биз ечип бәргән бу бошлуқни хушаллиқ билән толдурушиға йол ачиду”.

Мәлум болушичә, америка ташқи ишлар министирлиқи 24-январ буйруқ чүшүрүп, чәт әлгә ярдәм бериш түрлириниң һәммисини тоңлатқан. Буниң алдида пирезидент трамп, барлиқ ярдәм түрлирини вақитлиқ тохтитип, бу түрләрниң униң ташқи сияситигә мас келидиған кәлмәйдиғанлиқини тәкшүрүшни буйруған иди. Америка дунядики әң көп ташқи ярдәм беридиған дөләт болуп, у 2023-йили чәт әл дөләтлиригә 72 милярд доллар ташқи ярдәм бәргән.

Йиғинда “атлантик кеңиши” йәр шари хитай мәркизиниң директори милани харт (Melanie Hart), хитайниң мәқситигә йетиш үчүн бир йүрүш тактикиларни ишлитиватқанлиқини тәкитләйду. Мелани харт мундақ дәйду: “бейҗиң өзиниң нишаниға йетиш үчүн бир йүрүш тактикиларни ишләтмәктә. Бу тактикиларниң бәзилири әнәниви дипломатийәни мәзмун қилса, бәзилири яман ғәрәзлик тәсирини йейишни мәзмун қилмақта. Америка ташқи ишлар министирлиқи чоқум һәр икки сәптә өзини күчәйтиши керәк. ” униң қәйт қилишичә, америка бу риқабәттә һәм мәнпәәтини илгири сүрүши һәм ақил дипломатийәси арқилиқ, өзиниң тартиш күчини юқири көтүрүши, бейҗиңниң яман ғәрәзлик һәрикәтлиригә нишанлиқ қарши туруши керәк икән. Бирақ мелани харт, америка һөкүмитиниң ташқи ярдәмни тоңлитиши американиң хитай билән болған риқабәт күчини чәкләп қойғанлиқини агаһландуриду.

Мелани харт мундақ дәйду: “бу американиң хитай билән болған һәр бир саһәдики риқабәтлишиш күчигә тосқунлуқ қилиду. Тәйвәнгә берилидиған бир милярд доллардин артуқ малийә ярдими тоңлитилди NDI вә RAI қатарлиқ түрләр хәлқаралиқ паалийитини тохтатти. Кишилик һоқуқ тәшкилатлири тоңлитилди. Вашингтон хоңкоң демократийә һәрикәтлиридин ваз кәчти. Ташқи ярдәмниң истратегийәлик нишанини айдиңлаштуруш керәкликини чүшәнсәмму, министир рубийониң бәзи чәклимиләрни бикар қилиш үчүн қәдәм басқанлиқини қарши алсамму, әмма әсирлик күрәшниң һалқилиқ пәйтидә турған бир үчүн ейтқанда, бу американи чәкләп қоймақта. Бу бейҗиң үчүн бир совғаттур” .

Мәлум болушичә, америка кеңәш палатасиниң гуваһлиқ йиғини өткүзүлгән 30-январ күни, америка ташқи ишлар министири марко рубийо, пирезидент трампниң данийәгә қарашлиқ гиренландни сетивелиш, панама қанилини контрол қилиш арзусиға, хитайниң шималий қутуп вә латин америкасидики паалийити вә тәсириниң үзлүксиз кеңийиши пәйда қилған һәқлиқ дөләт хәвпсизлик әндишилириниң сәвәб болғанлиқини ейтқан. Рубийониң америкалиқ журналист мәгин кәлейниң зияритини қобул қилғанда тәкитлишичә, у трампниң гиренландни сетивелиш, панамани контрол қилишиниң утуқлуқ болуш болмаслиқини қияс қилмайдиғанлиқи, әмма трампниң дәвридә американиң гиренланд һәм панама қанилидики мәнпәәти техиму капаләткә игә болидиғанлиқини билдүргән иди.