Donald trampning qayta pirézidént bolup saylinishi xitay üchün némidin dérek béridu?

Amérika prézidénti donald trump repiqisi bilen xitay prézidénti shi jinping we uning repiqisi bilen xitayning gugong xan sariyida ziyarette. 2017-Yili 8-noyabir, béyjing.

Mutexessisler, sabiq pirézidént donald trampning bu qétimqi amérika pirézidént saylimida ghelibe qilishi, xitay hökümiti üchün kütülmigen xewer bolghanliqini, tiramp yolgha qoymaqchi bolghan tamozhna béjining xitay iqtisadigha téximu zor zerbe béridighanliqini ilgiri sürmekte.

Sabiq pirézidént donald trampning bu qétimqi saylamdiki ghelibisi xitay, ukra'ina, ottura sherq we dunyaning bashqa jayliridiki dölet hem rayon'gha her jehettin nahayiti chong tesir körsitidu, dep qaralmaqta. Nöwette amérikadin qalsila dunyadiki ikkinchi nomurluq zor iqtisadiy gewde bolup otturigha chiqiwatqan xitaygha nisbeten, trampning yene töt yil amérika pirézidénti bolup wezipe ötüshi, ikki zor riqabetchi küch otturisidiki munasiwetke zor tesir körsitidighanliqi melum. Shunga tramp 2025-yili 5-yanwarda aqsaraygha qayta kirgendin kéyin, uning xitaygha qandaq mu'amile qilidighanliqi we qandaq siyaset yürgüzidighanliqi, her sahe kishilirining diqqitini tartiwatqan, shundaqla jiddiy mulahize qiliniwatqan qiziq témilardin bolmaqta.

Tiramp aldinqi nöwetlik pirézidéntliq mezgilide xitaygha qarshi soda urushining piltisini yéqip, xitayning éksport mehsulatlirigha nechche yüz milyard dollarliq tamozhna béji qoyghan, shundaqla xitayning eng chong télégraf shirkiti bolghan xu'awéygha qarshi dunyawi heriket bashlatqan idi.

Undaqta, trampning ghelibisi xitay üchün némidin dérek béridu? uning bu nöwetlik pirézidéntliq mezgilide amérikaning xitay siyasitide jiddiy özgirishler bolamdu?

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Bu heqte öz köz qarashlirini bayan qilip, mundaq dédi: “Trampning qayta pirézidént bolup saylinishi, xitay hökümiti üchün xosh xewer bolmidi, elwette. Xitay hazir dunya bazirigha jiddiy éhtiyaji bar. Chünki shi jinping tashqiy éksport arqiliq chöküshke bashlighan xitay iqtisadini qutquzmaqchi boluwatidu. Men tirampning xitay malliridin kem dégende 60 pirsent tamozhna béji élish wedisige emel qilidighan yaki qilalmaydighanliqini bilmeymen. Lékin biz tirampning xitay malliridin tamozhna béji élishni xalaydighanliqini we buni nahayiti muhim dep qaraydighanliqini bilimiz. Tamozhna béjining yolgha qoyulushi, xitay mallirining amérika bazirigha kirishini jiddiy sheklide chekleydu. Bu xitay hökümiti üchün intayin nachar xewer”.

Jumhuriyetchiler partiyesi bu qétimliq amérika pirézidént saylimidila utup qalmastin, belki yene amérika kéngesh palatasi bilen awam palatasidimu zor üstünlükni igilidi. Bu netijining donald tramp, jow baydéndin hakimiyetni ötküzüp alghandin kéyin, uning kelgüsi 4 yilda zor siyasiy qararlarni élishi we ijra qilishini asanlashturidighanliqi mölcherlenmekte.

Xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi maw ning 6-noyabir künidiki axbarat élan qilish yighinida trampning saylamdiki ghelibisige inkas qayturup, mundaq dégen: “Biz xitay-amérika munasiwitini öz'ara hörmet, tinchliqta bille mewjut bolush hem öz'ara menpe'et yetküzüshtek hemkarliq pirinsipi boyiche dawamlashturushni xalaymiz. Bizning amérikagha qaratqan siyasitimiz birdek”.

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependining trampning qayta pirézidént bolup saylinishi we trampning xitay siyasiti heqqidiki qarashliri perqliq. U bu heqte mundaq dédi: “Trampning amérikaning iqtisadini tereqqiy qildurush, amérikagha köngül bolush we amérikani küchlendürüsh pilani, xitaygha dunyaning herqaysi jaylirida, bolupmu sherqiy-jenubiy asiyada, jümlidin teywende xitaygha qolayliq shara'it we purset élip kélish mumkin. Méningche, bu xil éhtimalliq bek yuqiri”.

Halbuki, amérikadiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) trampning qayta pirézidént bolup saylinishi, xitaygha nisbeten éytqanda téximu zor we küchlük reqib shekillendüridu, dep qaraydu. U, amérikaning xitay we uning ittipaqdashlirigha qarita yürgüzgen siyasitide choqum bezi özgirishlerning bolidighanliqini ilgiri süridu:

“Tramp, xitaygha nisbeten téximu chong we téximu küchlük reqib bolup qalidu. Chünki tramp hökümiti baydén hökümitige qarighanda xitaydin téximu yuqiri tamozhna béji alidu. Teywen mesilisige kelsek, tramp uzundin buyan teywenni asasiy jehettin qollap keldi. Köpinche kishiler, tramp amérikaning küchlük ittipaqdashlirini qollaydu. Tramp ittipaqdashlirining öz armiyesini kücheytishini ümid qilidu, ittipaqdashlirining peqet amérika armiyesigila tayinip qélishini xalimaydu, dep qaraydu. Shunga tramp ittipaqdashlirining mudapi'e chiqimini amérikaning sewiyesige, yeni omumiy ishlepchiqirish qimmiti (GDP) ning üch pirsenttin töt pirsentkiche bolghan qismini dölet mudapi'e xamchoti üchün serp qilishi kéreklikini teshebbus qilidu. Méningchimu xitay we rusiyening küchlük tehditige uchrawatqan aldinqi septiki yaponiye, koréye, teywen, awstraliye, ukra'ina, polsha qatarliq döletlerning xitay we rusiyege qarshi özlirining küchlük mudapi'e sistémisi bolushi kérek. Bu döletlerning beziliri özlirini mudapi'e qilish üchün yadro qorallirigha éhtiyaji bar, chünki ular özlirini qoghdashta tramp hökümitige tayinip qélishni xalimaydu, shundaqla bu jehette tramp hökümitige bekmu ishinip ketmeydu. Shunga xitay we rusiyening tehditige qarshi eng yaxshi we küchlük mudapi'e sistémisi del yadro qorallirigha ige bolushtur”.

Béyjing uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining piroféssori jya chinggu xitayni özini tutuwélishqa chaqirghan. U, xitayning amérikagha taqabil turushta özining herbiy we iqtisadigha meblegh sélish arqiliqla emes, belki jenubiy déngiz we teywende herbiy toqunushtin saqlinish we zörür bolmighan ixtilaplardin yiraq turush arqiliq, amérika bilen téximu chong riqabetke teyyarliq qilishqa chaqirghan.

Shangxey fuden uniwérsitéti xelq'ara tetqiqat institutining mudiri wu shinbo, donald trampning birinchi nöwetlik wezipe ötesh mezgilide, xitay emeldarlirining uni töwen mölcherligenlikini, buning ularning trampning ish béjirish usulini bilmigenlikidin bolghanliqini, shunga xitay rehberlirining bu qétim trampning ikkinchi nöwetlik pirézidéntliq mezgilige téximu yaxshi teyyarliq qilishi kéreklikini otturigha qoyghan. U mundaq dégen: “Biz tramp hökümiti bilen hem söhbetlishishke shuning bilen bir waqitta yene qarshilishishqa teyyar turushimiz kérek. Bularning her ikkisi zörür. Biz söhbet bilen toqunushni teng élip bérishimiz kérek”.

2020-Yili aldinqi nöwetlik tramp hökümitining tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzgen yuqiri bésimliq basturush siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighan idi. Bu qarar kéyinche amérika hökümiti we bir qisim gherb ellirining Uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqide qarar élishigha zor derijide türtke bolghan idi.