Amérika bilen xitayning herbiy hazirliq riqabiti keskinleshmekte (2)

Washin'gtondin muxbirimiz jewlan teyyarlidi
2024.09.25
amerika-xitay-bayraq-burkut-ejderha-1920 Amérika bilen xitayning herbiy hazirliq riqabiti keskinleshmekte
Photo: RFA

Xitayning muhim xam eshyalarni kontrol qilishi

Amérika “Foks xewerliri” torining 17-séntebir xewer qilishiche, amérikaning herbiy sana'itini cheklesh üchün xitay yéngidin bir cheklime chiqirip, amérikaning herbiy sana'itige kéreklik muhim eshya antimoniy (sürme) ni amérikagha éksport qilishni chekligen. Bu cheklime 9-ayning 15-künidin bashlap yolgha qoyulghan bolup, cheklen'gen xam eshyalar antimoniy rudisi (sürme téshi), antimoniy métalliri, oksidlan'ghan antimoniy qatarliqlarni öz ichige alidiken. Antimoniy métalliri oq-dora, infira qizil nurluq rakéta, yadro oq béshi, kéchide körüsh köz'eyniki, bataréye we bashqa yoruqluq wolt üskünilirige ishlitilidighan bolup, 2023-yili xitay ishlepchiqarghan antimoniy dunya bazirining yérimini igiligen. Eger xitay bu xam eshyani cheklise, amérikaning dölet mudapi'e sana'iti chiqimi biraqla örlep kétidiken.

2023-Yili amérika dölet mudapi'esi üchün 22 ming tonna antimoniy serp qilghan bolup, buning ichide xitayning antimoniy métalliri we oksidlan'ghan antimoniy matériyalliri 63 pirsentni igiligen. Amérika gerche dölet mudapi'esige munasiwetlik énérgiye we muhim matériyallarda xitaygha tayinip qalmasliqqa tiriship kelgen bolsimu, xitay yenila nöwette antimoniy we sirek topini öz ichige alghan 25 xil xam eshyani éksport qilidighan asasliq dölet iken. Yéqinqi yillardiki soda jéngide, amérika xitaygha yérim ötküzgüch mikro özek (chip) sétishni chekligendin kéyin, xitaymu amérikagha galliy, girafit qatarliq xam eshyalarni sétishni chekligen.

 Xitay soda ministirliqi antimoniy qatarliq muhim xam eshyalarni éksport qilmasliq heqqide bergen bayanatida, bu xam eshyalarning “Xitayning xewpsizliki we menpe'etini qoghdash, sirtqa kéngeymichilik qilmasliqtek xelq'ara mejburiyitini ada qilish” üchün ikenlikini bildürgen.

 Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizi xelq'ara tertip we xewpsizlik mutexessisi raymond ko (Raymond Kuo) xitayning muhim métallarni amérikagha éksport qilishni cheklishidiki sewebni ikki dölet otturisidiki soda urushigha, bolupmu tamozhna béji urushigha baghlap mundaq deydu: “Amérika dölet bixeterlik meslihetchisi jék salliwan amérikaning, shundaqla pütün dunyaning xitaygha halqiliq mehsulatlarni, mesilen mikro özekni éksport qilishini tosidighanliqini éytqan. Xitay dunya boyiche kem uchraydighan métallarni eng köp éksport qilidighan dölet, xitayning buni kontrol qilishi elwette amérika we bashqa döletlerning dölet mudapi'e sana'itige tesir körsitidu. Halbuki amérika hazir istratégiyelik muhim matériyallarni ishlepchiqirishta yaponiye we firansiye bilen hemkarlashti. U xil kem uchraydighan minéral maddilar emeliyette yer sharining hemme yéride tépilidu, emma uni qézish intayin japaliq. Eger amérika uni qazidighan yéngi téxnikini tereqqiy qilduridighan, héch bolmisa muhit bulghinishini azaytalaydighan bolsa, bu mesile hel bolidu”.

Türkiye hajetepe uniwérsitéti dotsénti, doktor erkin ekremning bildürüshiche, amérika hazir muhim teminlesh zenjiride xitaygha béqinip qélishtin qutulushqa tirishsa, yene bir jehettin, herbiy téxnika üstünlükini saqlashqa tirishmaqta iken. Xitay bolsa özide bar téxnikilardin paydilinip qoral ishlepchiqirip, qoral sodisi qilishnimu meqset qilidiken.

Amérika dölet xewpsizlik kéngishining sabiq emeldari rob grénwéy mundaq dégen: “Sowét ittipaqigha qarshi birinchi qétimliq soghuq munasiwetler urushida, biz dölet xewpsizlikige chétilidighan sezgür eshyalarni import qilmasliq arqiliq sowét ittipaqigha qarshi turduq we hemme nersini éksport qilghuchi bolduq. Emma biz hazir hemme nersini import qilghuchigha aylan'ghandin buyan, bizde zor yochuq shekillendi, nazaret qilip bashqurush apparatlirimiz buninggha héchqachan maslashmidi”.

Amérikaliq siyasiy analizchi andérs kor bu heqte bergen yazmiche jawabida, amérika bilen xitay otturisidiki herbiy riqabetning hazirche import-éksport cheklimisi tüsini alghanliqini bildürüp mundaq deydu: “Her ikki terep herbiy küchlirini tereqqiy qildurush üchün, qolidiki bayliqini ching tutup, bir-birige éhtiyajliq nersilerni teminleshni ret qilmaqta. Mesilen, sirek topa we yérim ötküzgüch dégendek. Xitay rusiyege we iran'gha yardem bérish, shimaliy koréyening yadro qoral tehditige medet bérish arqiliq amérikaning diqqitini chéchishqa urunmaqta. Amérika xitayni démokratiyeleshtürüsh arqiliq uningdin kélidighan tehditni yoqatmaqchi bolghan bolsimu, axiri meghlup boldi. Eksiche, xitay amérikaliq serxillardin paydilinip amérikagha qarshi turush taktikisini qollandi, mesilen, amérika pirézidéntlirining a'ile tewelirige soda pursiti yaritip berdi, emma bumu aqmidi”.

Amérikaliq mutexessisler xitay bilen rusiyening tehditi kücheygen weziyette amérikaning her jehette üstünlük qazinishi üchün soda-iqtisad, téxnika, herbiy sana'ette xitaygha tayinip qalidighan sahedin qutulush zörürlükini, 2-dunya urushi dewridikige oxshash maddiy imkaniyetliri toluq, herbiy sana'iti güllen'gen dewrni qayta yaritishi kéreklikini otturigha qoymaqta iken.

Doktor raymond ko xitaygha qoyulghan jaza tedbirliridiki asasiy meqsetning xitayning küchini ajizlitish ikenlikini bildürüp mundaq deydu: “Émbargo qoyushtiki halqiliq mesile shuki, siz bir döletning teminlesh zenjirini pütünley üzüwételmeysiz. Eger bir dölet melum tür we melum miqdardiki birer mehsulatqa érishmekchi bolsa uninggha érisheleydu. Mesilen, ukra'inagha urush qozghighan rusiyeni alsaq, ular yérim ötküzgüch ishlepchiqiralaydu. Yeni ular kona tonglatqu yaki kona kompyutérni chuwup bolsimu özlirige kéreklik yérim ötküzgüch matériyalgha érisheleydu. Emma ular ilghar yérim ötküzgüch bolmighachqa, ruslarning yasighan rakétaliri we kompyutérliri unche ilghar bolmaydu. Waqitning ötüshige egiship, ruslar téximu qiyin ehwalda qalidu. Shunga émbargo qoysa, teminleshni pütünley üzüwetkili bolidu dep qarash xata. Biz peqet ularning ashu mehsulatqa ige bolush tennerxini örlitiwétishimiz kérek. Émbargo dégen ene shu, mana bu qarshi terepning düshminini az küch bilen köp bedel töletküzidighan uzun muddetlik istratégiyedur”.

Amérikaliq bezi mutexessisler xitayning ashkara jaza tedbirliriningmu bir tehdit ikenlikige sel qarimasliq kéreklikini bildürgen. Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang mundaq deydu: “Xitay kompartiyesi bizning armiyemizge kéreklik kan mehsulatliri we zapchaslarning kélish menbesini üzüwetti. Xitaylar alliqachan urushqa teyyarliq qiliwatsimu, bizdiki serxillar özlirini tinchliqta turuwatqandek hés qilmaqta. Halbuki biz xeterlik ehwalda turuwatimiz, ularning gepliri we qiliwatqan ishlirigha qarap turalmaymiz”.

Xitay erzan emgek küchidin, jümlidin mejburiy emgektin paydilinip ishlepchiqiriwatqan we muhit bulghaydighan kan bayliqliri ichide amérikagha éksport qilmaydighanliqini jakarlighan kan bayliqliri mewjut. Xitayning bularni amérikagha éksport qilmasliqidiki meqsiti bir yaqtin amérikaning herbiy sana'itini ajizlitish üchün bolsa, yene bir yaqtin amérikaning mejburiy emgek mallirini kirgüzmeslik siyasitige qarshi öch élish herikiti depmu qaralmaqta iken. Mutexessislerning bildürüshiche, amérika bu kan mehsulatlirini import qilishta choqum xitaygha tayinip qélishtin qutulushi, bashqa menbelerni izdishi yaki özidiki kan bayliqini échish téxnikisini tereqqiy qildurushi kérek iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.