Arfiye éli Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisini dawamliq otturigha qoyushni tekitlidi

Yaponiye parlaménti ezasi, Uyghur qizi arfiye éli (Arfiya Eri).

27-Öktebir küni yaponiye parlaménti ezaliqigha qayta saylan'ghan Uyghur qizi arfiye éli (Arfiya Eri) shu küni “Bügünki hindistan” téléwiziye qanili muxbirining ziyaritini qobul qilghan. U deslepte, yaponiye parlaméntigha kirish sewebliri we siyasiy ghayiliri üstide toxtalghan. Andin kéyinki sözliride, Uyghurlar duch kelgen irqiy qirghinchiliqni tosush üchün xelq'ara bésimni kücheytish, yaponiye tereptinmu xitaygha bésim qilish, kishilik hoquq mesilisini xitayning bash tartip bolmaydighan hem jiddiy qarimisa bolmaydighan mesilige aylandurush heqqide köz qarashlirini otturigha qoyghan.

2023-Yil 4-ayda yaponiye awam palata ezasi bolup saylan'ghan arfiye xelq'ara sehnilerde élip barghan siyasiy pa'aliyetliri, yaponiye parlaménti we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirida Uyghurlarni qollash salmiqini ashurush jehette körsetken töhpiliri bilen tonulghan yash siyasetchi bolup, buningdin neq bir yil burun, yeni 2023-yil 29-öktebir küni yaponiye paytexti ötküzülgen “Xelq'ara Uyghur munbiri: dunya parlaméntlar kéngishi” yighinining muweppeqiyetlik ötküzülüshige alahide hesse qoshqan hemde chet eldiki Uyghurlargha küchlük ilham bergenidi.

Dunya Uyghur qurultiyi 28-öktebir küni X hésabida uchur élan qilip, arfiye élining qaytidin yaponiye parlaméntining ezasi bolup saylan'ghanliqini tebriklidi hemde uning Uyghurlar üchün dawamliq muweppeqiyetlik xizmetlerni qilishigha tilekdashliq bildürdi.

Yaponiye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi ilham mehmud ependi arfiyening yaponiye parlaméntida dawamliq xizmet qilishining Uyghur mesilisini yaponiyede dawamliq küntertipte tutup turushta muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.

RFA/Sintash

Arfiye éli hindistan téléwiziyesige bergen ziyaritide, özining yaponiye parlamént ezasi bolup saylan'ghandin kéyin élan qilghan kishilik hoquq bayanatining chet el taratqulirida küchlük diqqet qozghighanliqini, bu bayanatning peqet xitayghila emes, pütün dunyagha qaritilghanliqini, chünki bügünki dunyada nurghun döletlerde puqralarning hoquq-menpe'eti we kishilik hoquqning tariyiwatqanliqini, xelq'ara nizam-tertipke uyghun siyasiy muhitning kichiklewatqanliqini, bundaq weziyette yaponiyedek tereqqiy qilghan bir döletning kishilik hoquqni qoghdash jehette tégishlik rol oynishi kéreklikini bildürgen.

“Yaponiye wetenni qoghdash partiyesi” ning ezasi bolup ishlewatqan gülistan eziz yaponiye parlaméntigha qayta eza bolup saylan'ghan arfiye élining Uyghurlar duch kelgen kishilik hoquq kirizisini yaponiye döliti, yaponiye xelqining menpe'etige birleshtürüp hel qilishqa tirishidighanliqini, yaponiyede yashawatqan Uyghurlarningmu uninggha hemdem bolushi kéreklikini bildürdi.

RFA/Sintash

Arfiye yene hindistan téléwiziyeside qilghan sözide, Uyghurlar duch kelgen kirizisni hel qilishning tolimu asta boluwatqanliqini bildürüp mundaq dégen: “Biz 2016-yilila Uyghur rayonida misli körülmigen keng-kölemlik tutqunning bashlan'ghanliqigha da'ir pakitlarni körduq. Elwette bu rayonda kishilik hoquq mesilisining xéli burunla mewjut ikenlikini bilimiz. Halbuki, 2016-yildin kéyin bu depsendichilik biz ilgiri körüp baqmighan kölemde kéngiyip ketti. Melum bolghinidek, bu depsendichilik Uyghurlarni köp sanda tutqun qilish, pütün xelqni teqip-nazaret qilish, ata-anilirini lagérgha solap, balilirini ulardin ayriwétish qatarliqlarni öz ichige alidu. Biz yene mejburiy emgekke a'it ispatlarni körduq, adwokatlar, doxturlar, piroféssorlar rayon ichi we sirtidiki zawutlargha mejburiy emgekke mangduruldi. Amérika hökümiti 2 milyondin köp Uyghurning tutulghanliqini élan qildi, bu san téximu köpiyishi mumkin dep texmin qiliwatimiz. Ayallarni tughmas qilish, balilarni ata-anisidin ayriwétish qatarliqlar irqiy qirghinchiliq hésablinidu, halbuki bu qilmishlar Uyghur rayonida yüz bériwatidu. Eger bu ehwal dunyaning bashqa her qandaq yéride yüz bergen bolsa, b d t ning uninggha küchlük bayanat bergenlikini, xelq'ara jem'iyetningmu uninggha küchlük inkas qayturghanliqini, u rayonda yüz bériwatqanlarni tekshürüshke musteqil ömek ewetkenlikini körgen bolattuq. Halbuki, b d t emeldari u rayonni bir qétim ziyaret qilip qoyupla, doklattin birni élan qilip, “U rayonda yüz bériwatqan ishlar insaniyetke qarshi jinayet shekillendürgen bolushi mumkin‚ depla ishni tügetti. Shuningdin kéyin ularning birer emeliy heriket qollan'ghanliqini körmiduq.

Men dunyaning her qandaq yéride kishilik hoquq kirizisini hel qilish üchün qollinilghan charilerning Uyghur rayonighimu qollinilishini ümid qilimen”.

Philip FONG / AFP

Arfiye yene hindistan muxbirining so'aligha bergen jawabida, xitayning hazir hedep Uyghur élidiki tereqqiyatni teshwiq qilip dunyani qaymuqturuwatqanliqini, emeliyette bu rayondiki tereqqiyatning shu zémindiki heddi-hésabsiz bayliqlar we xitay millitining menpe'eti üchün boluwatqanliqini ilgiri sürüp mundaq dégen: “Uyghur rayoni ötken 60 yildin béri tereqqiy qildi, bu rast. Emma siz uning qandaq tereqqiy qilghanliqi we kimning bu tereqqiyattin menpe'et éliwatqanliqigha diqqet qilsingiz, sanliq melumattin shuni körisizki, bu rayondiki xitaylar Uyghurlardin yaxshi turmush kechüridu. Kishilerge bérilgen erkinlik jehettin qaraydighan bolsaq, Uyghurlarning qanchilik söz erkinliki, pa'aliyet erkinliki we diniy étiqad erkinliki bar? xelq'ara jem'iyetning u rayon'gha kirip, toghra uchur élish yoli asasen étilgen, shunga u yerde yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikige lilla baha bérelmeywatidu, halbuki u yerdiki kishilik hoquq depsendichiliki intayin éghir”.

Arfiye bu söhbetning axirida, Uyghurlarning nöwettiki kishilik hoquq kirizisini dawamliq otturigha qoyush kéreklikini bildürüp mundaq dégen: “Méningche, her qandaq kishilik hoquq depsendichiliki, bolupmu bundaq zor kölemdiki tutqun qilish jinayiti jazasiz qalmasliqi kérek. Xelq'ara jem'iyet buning üchün awaz chiqirishi, bu mesilini muzakire qilishtin toxtap qalmasliqi kérek. Buning heqiqeten ünümi bar. Muhim bolghini, biz bu mesilisini choqum xitay hökümiti köngül bölmise bolmaydighan shekilde otturigha qoyushimiz kérek. Buning üchün, b d t we bashqa xelq'ara teshkilatlarni öz xizmitini ada qilishqa, u rayonda adil, ishenchlik tekshürüsh élip bérishqa, kishilik hoquq jinayetlirining qayta yüz bermeslikige kapaletlik qilishqa chaqirishimiz kérek. B d t ning sabiq emeldari bolush süpitim bilen shuningdin epsuslinimenki, biz dunyani kishilik hoquq kirizisidin agahlandurup turimiz, uni muzakire qilip turimiz, emma her qaysi döletlerni uninggha taqabil turushqa yaki qanunsiz qilmishliri téxi zoriyip ketmigen waqtidila uni toxtitishqa heriket qilmaymiz. Men b d t gha eza döletlerni we xelq'ara organlarni öz mes'uliyitini ada qilishqa, kishilik hoquq mesilisini her da'im tekitlep turushqa chaqirimen”.

Ilham mehmud ependining qarishiche, yaponiye parlaméntigha 2-qétim saylan'ghan arfiye burunqidin téximu mustehkem siyasiy asasqa we tejribige ige, emma yaponiye parlaménttiki xitayperes parlamént ezaliri uninggha yenila qiyinchiliq tughdurushi mumkin iken. Shundaqtimu arfiye özining siyasiy talanti bilen bu xirislargha taqabil turalaydiken.