Өмәр қанат: “хитайни ирқи қирғинчилиқ җинайәтлири үстидин сотлашқа йәнә бир қәдәм йеқинлаштуқ”
2024.11.16

Уйғур кишилик һоқуқ қурулуши, -2024йили-12ноябир, аргентина җинайи ишлар алий сот мәһкимиси (The Argentinian Federal Court of Criminal) гә сунған, хитайниң инсанийәт вә ирқий қирғинчилиқ җинайити үчүн сот ечиш тоғрулуқ әрзиниң қобул болғанлиқи тоғрулуқ мәхсус ахбарат баянати елан қилди.
Баянатта чүшәндүрүлүшичә, уйғур кишилик һоқуқ қурулуши (UHRP) вә дуня уйғур қурултийи (WUC), уйғур һәқлирини қоғдиғучи адвокатлар тәшкилати билән, 6-ноябир аргентина федератсийә җинайи ишлар алий сотиға наразилиқ әрзи сунуп, хитайниң уйғурларға қаратқан инсанийәткә қарши җинайәтлири үстидин биваситә сот ечишни тәләп қилған. Бу әрз буенус-айрес әрзийәт сот мәһкимиси аргентина федератсийә җинайи ишлар алий сотиниң уйғурларниң ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәткә учраш мәсилиси бойичә дава ечиш һәққидики буйруқини иҗра қилмиғандин кейин, қайта һөкүм чиқиришни тәләп қилиш зөрүрийити туғулғанлиқи үчүн сунулғаникән.
Баянатта дейилишичә, аргентина федератсийә җинайи ишлар алий сот мәһкимиси униң астидики сотларға йолйоруқ бериш һоқуқиға игә болуш билән биргә, делони өз алдиға тәкшүрүш һоқуқиғиму игә икән.
Бу наразилиқ әрзи дуня уйғур қурултийиниң сабиқ рәиси долқун әйса, уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң директори өмәр қанат вә хәлқара қанун адвокати майкел полак тәрипидин сунулған. Баянатта уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң иҗраийә мудири өмәр қанат әпәнди: “биз хитайни җавабкарлиққа тартишқа бир қәдәм йеқинлаштуқ, сотниң бу ирқий қирғинчилиқта зиянкәшликкә учриғучилардин биваситә испат аңлиши наһайити муһим” дәп билдүргән.
Хитайниң җинайәт пакитлири үстәл үстидә
Баянатта чүшәндүрүлүшичә, 2022-йили 8-айниң 17-күни, әнглийә хәлқара қанун адвокати майкел полак қатарлиқлар дуня уйғур қурултийи вә уйғур кишилик һоқуқ қурулушиға вакалитән, аргентина җинайи ишлар сотиға хитайниң ирқий қирғинчилиқ җинайити үстидин әрз сунған. Һалбуки, буенус-айрес әрзийәт сот мәһкимиси 2023-йили 12-айда тәптиш әмәлдариниң бу дело үстидин сот ачмаслиқ, әрзни архипта сақлаш пикрини орунлуқ, дәп һөкүм чиқарған.
Буниң билән дуня уйғур қурултийи вә уйғур һәқлирини қоғдиғучи адвокатлар тәшкилати сотниң бу қарариға наразилиқ билдүрүп, аргентина федератсийә җинайи ишлар алий сотиға қайта наразилиқ әрзи сунған. Нәтиҗидә, аргентина федератсийә җинайи ишлар алий соти 2024-йили 11-июл күни қарар чиқирип, буенус-айрес әрзийәт сот мәһкимисиниң уйғур ирқий қирғинчилиқи делоси үстидин сот ачмаслиқ қарарини ағдуруп ташлиған, шундақла тәптиш даирилириниң дәрһал тәкшүрүш башлишини буйруғаниди.
Мәзкур җинайи ишлар дәвасидики дәвагәр долқун әйса ноябирниң бешида, өмәр қанат вә адвокат майкел полак (Michael Polak) билән буенус-айресқа берип, бу делони илгири сүрүшкә һәрикәт қилған. Улар сотқа сунулған әрзнамидә хитай рәһбәрлириниң уйғурлар вә башқа түркий хәлқләргә ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәттин ибарәт хәлқаралиқ җинайәтләрниң җавабкари икәнлики һәм уларниң сотқа тартилиши илгири сүрүлгән.
Дәвагәр-д у қ сабиқ рәиси долқун әйса
Дәвагәр сүпити билән бу қетим, қайта хитай һөкүмитиниң инсанийәткә қарши туруш вә уйғур хәлқигә ирқий қирғин қилиш җинайити садир қилғанлиқиниң ениқ испатини өз ичигә алған йәниму күчлүк қошумчә материяллар җуғланған наразилиқ әрзини қайта аргентина җинайи ишлар алий сотиға сунған дуня уйғур қурултийиниң сабиқ рәиси долқун әйса әпәнди, дәваниң сүрүштүрүлүшидики тосуқниң елип ташлинип, әрзниң қайта қобул қилинғанлиқини билдүрди.
Хитайниң ирқи қирғинчилиқиға учриған бир аилә әзаси сүпитидики әрздар, дуня уйғур қурултийиниң сабиқ рәиси долқун әйса әпәнди, аргентина федератсийә җинайи ишлар алий сотиға хитайниң уйғурлар үстидин елип бериватқан җинайәтлири үстидин сот ечишни тәләп қилишниң сәвәби вә бундақ бир дәваға сот ечилишниң, хитайға шундақла хитайға охшаш инсанийәткә қарши җинайәтләрни садир қиливатқан һакимийәтләргә дуняда адаләт барлиқини, җинайәтлириниң һаман җавабкарлиққа тартилидиғанлиқидин күчлүк бир сигнал беридиғанлиқи тәкитлиди.
Бу, дуня адалити вә аргентина қанун системиси үчүнму бир синақ
Вашингтондики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң иҗраийә рәиси өмәр қанат әпәндиниң билдүрүшичә, уйғурларниң бу әрзниң қобул болмаслиқи үчүн, хитай даирилири аргентинада сиясий вә дипломатик йоллар арқилиқ нурғунлиған тосқунлуқларни яритишқа урунуп кәлгән болсиму, лекин уйғурлар үчүн алаһидә зор әһмийәткә игә бу делониң қайта ечилиши наһайити муһимдур. Чүнки бу, аргентинадики бу хәлқаралиқ сотта, хитайни униң ирқи қирғинчилиқи вә инсанийәткә қарши җинайәтлири үстидин сотлашқа йәнә бир қәдәм йеқинлашқанлиқтин дерәк беридикән.
Өмәр әпәнди йәнә: “мубада аргентинада уйғурларниң бу әрзи билән, баш җинайәтчи-хитай рәиси ши җинпиң башлиқ уйғурлар үстидики ирқи қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтләрни елип бериватқан хитай рәһбәрлири үстидин сот ечилса, гәрчә бу җинайәткарларни аргентинаға елип келип сотлаш яки җазалаш мумкин болмисиму, лекин буниң символлуқ әһмийити наһайити зор, һәтта бу сот һөкүми бәзи дөләтләрниң бу җинайәткарларни өз дөлитигә киргүзмәсликидәк қарарларни елишиға сәвәб болуши мумкин” деди.
Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң баянатида әскәртилишичә, аргентина асасий қануниниң универсал башқуруш бәлгилимиси бойичә аргентина федератсийә җинайи ишлар алий сот мәһкимиси дуняниң қәйиридә садир болушидин қәтийнәзәр, хәлқара җинайи ишлар тоғрисидики әрзләрни аргентинаниң һәр қандақ сот мәһкимисидә аңлашқа йол қойиду. Аргентина һазир дуняниң һәрқайси җайлирида еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә мунасивәтлик бир қатар делоларни қарап чиқмақта икән. Баянатида қәйт қилинишичә, аргентина федератсийә җинайи ишлар алий сотиниң қарари билән сотчи дәвани қайта ечиш вә тәкшүрүшкә башлаш мәҗбурийитидә қалидикән.
Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң баянатида көрситилишичә, адвокат майкел полак (Michael Polak): “бу дело аргентина қанун системисиниң обйектиплиқи вә униң аргентина асасий қанунини қоллиништики тәрәпсизликигә мунасивәтлик бир қетимлиқ синақ” дәп көрсәткән. У йәнә “сотниң адил қарар чиқириш мәҗбурийитини ада қилип, бу дело арқилиқ зор вә күчлүк дөләтләрниң қорқутуш васитиси арқилиқ җазадин қечип қутулалмайдиғанлиқини көрситип беришини үмид қилидиғанлиқини билдүргән.
Адвокат майкел полак (Michael Polak) зияритимизни қобул қилип, бу қетим сотта әрзгә қарап чиқилишидин үмидвар икәнликини билдүрүп мундақ деди:
“аргентина җинайи ишлар алий сот мәһкимиси (The Argentina Court of Cassation) ниң өз алдиға бу делоға қарап чиқиш һоқуқи бар. Улардин бу қетим, әгәр уларниң төвинидики сотлар, бу дәвани ечиш тоғрулуқ буйруқни иҗра қилмиған тәқдирдә, өз алдиға ечишини мураҗиәт қилдуқ. Аргентина җинайи ишлар алий сотиниң бу дәвани ечишини қолға кәлтүрүш үчүн, йәнә биз, аргентинаниң сиясий рәһбәрлири, аммиви тәшкилатлар қатарлиқлар билән көрүшүп сот ечилишини уларниң қоллишини тәләп қилдуқ. Нөвәттә сотниң дәва ечиш һәққидики қарарини сақлаватимиз. Мән интайин үмидвар, биз интайин яхши бир пурсәткә игә дәп ойлаймән.”
Уйғур дәвасини латин америкасида аңлитиштики бир илгириләш
Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң иҗраийә рәиси өмәр қанат әпәнди, бу қетим өзлириниң ноябирниң бешида аргентинада елип барған зияритиниң мувәппәқийәтлирини мундақ йәкүнлиди.
Биринчидин, уларниң қайта сунған әрзи қобул болған, аргентина җинайи ишлар соти вә федератсийә сотидики мунасивәтлик сотчилар вә аргентина адвокатлар җәмийитидики адвокатлар билән көрүшүш пурситигә еришип, уларни хитайниң җинайи пакитлири тоғрулуқ йәниму толуқ мәлуматлар билән тәмин әткән. Иккинчидин, аргентина парламентидики бир қисим әрбаблар вә нурғун, пуқрави тәшкилатларниң һимайисигә еришкән.
Өмәр қанат әпәнди йәнә бу пурсәттә латин америкасида уйғур дәвасини аңлитишта йәнә бир бошлуқниң толдурулғанлиқини алаһидә әскәртти.