Б д т ниң алаһидә доклатчиси алена дохан уйғур ели тоғрисидики доклатида зади немиләрни дегән?

Б д т ниң алаһидә доклатчиси алена дохан уйғур ели тоғрисидики доклати

Мустәқил кишилик һоқуқ органлири тәрипидин “хитай һөкүмитидин пара алған” дәп әйибләнгән б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң доклатчиси алена дохан 57-нөвәтлик б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 10-йиғинида “бир тәрәплимилик җаза тәдбирлириниң кишилик һоқуққа болған пассип тәсири” намлиқ доклатини тонуштуруп сөз қилған иди.

Алена дохан өзиниң “бир тәрәплимилик җаза тәдбирлириниң кишилик һоқуққа болған пассип тәсири” намлиқ доклатини бу йил 5-айда хитай һөкүмитиниң тәклипи билән үрүмчи, санҗи, шихәнзә вә хотән қатарлиқ җайларда қилған зиярити асасида тәйярлап чиққан. Бу доклат 57-нөвәтлик кишилик һоқуқ кеңиши башлиниш алдида кеңәшниң көрүп чиқишиға сунулған. Ундақта, алена доханниң қаттиқ талаш-тартиш қозғиған бу доклатида зади немиләр йезилған? у америка, явропа иттипақи, канада қатарлиқ дөләтләрниң хитайға қойған җаза тәдбирлири һәққидә немиләрни дегән?

Алена доханниң бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңишигә йоллиған доклати 112 маддидин тәркиб тапқан болуп, у бу доклатида америка, явропа иттипақи вә канада қатарлиқ әлләрниң өз дөләтлириниң бихәтәрликини қоғдаш һәмдә хитайниң уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқи, шундақла мәҗбурий әмгәк сияситигә тақабил туруш мәқситидә хитайниң муәссәсәлири вә бир қисим һөкүмәт әмәлдарлириға қойған җаза тәдбирлирини тәнқидлигән. Американиң хитайға қойған сода чәклимилири, уйғур ирқий қирғинчилиқиниң алдини елиш қануни, йәр шари магнетиский қануни вә шуниңға охшаш җаза тәдбирлириниң хитай иқтисадиға көрүнәрлик зиян елип кәлгәнликини баян қилған.

У, доклатиниң 22-маддисида мундақ дегән: “бу чәклимиләрниң йолға қоюлуши вә һәддидин зиядә иҗра қилиниши сәвәбидин нурғун ширкәтләрдә хитай муәссәсәлири вә карханилири билән сода қилиштин қорқидиған, мүҗмәлликтин өзини тартидиған бихәтәрлик әндишисиниң күчийиши келип чиққан. Бу, мәлум саһә вә кәсипләрни радикал өзгиришләрни елип беришқа мәҗбурлиған, нәтиҗидә хитайдики мунасивәтлик кишиләрниң кишилик һоқуқ вә турмушиға сәлбий тәсир көрсәткән”.

Доклатта йәнә мунулар баян қилинған: “алаһидә доклатчи зиярити давамида кархана рәһбәрлири билән нурғун қетим сөһбәтләшти. У бу карханиларниң җаза тәдбирлири вә чәклимиләр түпәйлидин нурғун тиҗарәтлиридин қуруқ қалғанлиқини игилиди. Бу карханиларниң дейишичә, уларниң чәт әллик шериклириму җазалинип қелиштин қорқуп улар билән тиҗаритини бикар қилған. Бу карханилар өзлириниң чәт әл базарлирини йоқитип қойғанлиқини, болупму америка вә канададики базарлирини пүтүнләй йоқатқанлиқини, явропадики сода шериклири билән болған сода мунасивәтлириниңму зор дәриҗидә төвәнлигәнликини баян қилди.”

Алена дохан бу йил 5-айда хитай һөкүмити тәрипидин орунлаштурулған бу зиярити давамида уйғур елидики “йәрлик һөкүмәт рәһбәрлири, аммиви тәшкилатлар вәкиллири, һәрқайси саһә вә кәсипләр вәкиллири, тәтқиқат аппаратлири вә илмий хадимлар билән көрүшкәнликини” баян қилған болуп, униң доклатида йәнә мунулар дейилгән:

 “американиң ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ қатарлиқ көп хил бир тәрәплимә җаза тәдбирлири вә експортни контрол қилиш түзүмлири қоллинилған шинҗаң уйғур аптоном районида, әң көп тәсиргә учриған саһәләр тоқумичилиқ санаити, пахта, пәмидур вә башқа йеза игилик мәһсулатлири, шундақла көп киристаллиқ киремний вә фотоволт санаити үчүн керәклик материяллар қатарлиқ йеңи техника вә енергийә мәнбәлирини өз ичигә алиду. Шинҗаңниң бу әһвалида, шинҗаң билән мунасивити бар болған яки бар дәп қаралған ширкәтләрниң җазаға тартилиш вә маллириниң мусадирә қилиниш хәвпи сәвәбидин, пәқәт чәт әл карханилирила әмәс, һәтта хитайниң башқа районлиридики хитай карханилириму шинҗаңдики карханиларға четишлиқ болған тәминләш зәнҗиригә қатнишиштин өзини тартидиған болуп қалған.”

Доклатта баян қилинишичә, алена дохан зиярити мәзгилидә, “хитайда миңлиған кишини ишлитиватқан ширкәтләрниң қисқа вақит ичидә ишчи күчини зор дәриҗидә қисқартишқа мәҗбур болғанлиқи, бәзи әһвалларда 50 пирсәнттин артуқ ишчини қисқартишқа мәҗбур болғанлиқи, кичик вә оттура типтики карханилар дуня базиридин айрилип қалғанлиқтин вәйран болғанлиқи һәққидә мәлумат алған”.

Униңда йәнә мунулар дейилгән: “игилинишичә, 2022-йилдин башлап, америка таможна вә чегра қоғдаш идариси шинҗаңға мунасивәтлик җаза нәтиҗисидә қиммити 2 милярд доллардин ашидиған 6000 дин артуқ мәһсулатни тәкшүргән. Бундин башқа йәнә, хитайниң юқири техникилиқ буюмларни өз ичигә алған миңдин артуқ йолланмиси мусадирә қилинған. Алаһидә доклатчи райондики (шинҗаңдики) бир қатар карханиларниң вәкиллири билән көрүшти. Улар илғар техника вә йеңи енергийә саһәсидики ширкәтләрни, болупму америка җаза тизимликигә киргүзгән поли киристал киремний вә йоруқлуқ волт санаити билән шуғуллинидиған ширкәтләрни өз ичигә алиду. Игилинишичә, американиң кишилик һоқуқни көздә тутуп туруп, охшимиған саһәләрдә миңлиған карханиларни башқуруватқан биңтүәнни җаза тизимликигә киргүзүши пүткүл районниң иҗтимаий иқтисадий вәзийитигә пайдисиз тәсир көрсәткән”.

Доклатта мунулар баян қилинған: “чоң типтики сода гуруһлири тармақ ширкәтлириниң җаза тизимликигә киргүзүлүши бу гуруһларниң хитай ичи вә сиртидики барлиқ сода ториға пайдисиз тәсир көрсәткән. Мәсилән, бир чоң тоқумичилиқ гуруһиниң шинҗаң шөбисиниң җаза тизимликигә киргүзүлүши пүткүл гуруһниң образиға дағ чүшүргән. Бу уларға иқтисадий тәсир пәйда қилипла қалмай, бәлки уларниң җәнубий вә шәрқий җәнубий асиядики бир қанчә дөләткә җайлашқан кархана вә завутлар тақилип қелишиға вә кишиләрниң ишсиз қелишиға сәвәб болған.”

Доклатта йәнә мундақ дейилгән: “шинҗаңниму өз ичигә алған хитай карханилириниң дуня тәминләш зәнҗиридә көпләп мәвҗутлуқини нәзәрдә тутқанда, американиң бундақ карханиларни җаза тизимликигә киргүзүши, хитайниң ичи вә сиртидики кишиләрниң һаятиға елип кәлгән зийининиң қанчилик чоңлуқини көрситип бериши мумкин. Болупму һазирқидәк америка шинҗаңдики муәссәсәләр билән болған һәр қандақ мунасивәтни тәкшүрүш вә байқашқа, шундақла бундақ мунасивәткә игә барлиқ чәт әллик яки хитайлардин болған шәхс вә тәшкилатларға җаза қоллиниш бесимини ашуруватқан вәзийәттә техиму шундақ.”

Алена дохан доклати давамида, американиң бу қанунлирини бикар қилмайватқанлиқи, ширкәтләрниң өзлирини ақлап сунған испатлирини “дәлил йетәрсиз” дәп қарап, җазалирини бикар қилмайватқанлиқидин шикайәт қилған.

Дуня уйғур қурултийи берлин ишханисиниң мудири ғәюр қурбан, алена доханниң доклати һәққидә өз көз қаришини баян қилди. Униң дейишичә, алена доханниң бу доклати кишини ғәзәпләндүрүш билән бир вақитта, американиң уйғур мәҗбурий әмгикигә тақабил туруш мәқситидә қойған җазалириниң ишқа яраватқанлиқини көрситип беридикән.

Алена дохан доклатида, американиң кишилик һоқуққа мунасивәтлик қанунлирила әмәс, бәлки йәнә американиң “дөләт бихәтәрлики” ни нәзәрдә тутуп туруп хитай ширкәтлиригә, хитай университетлириға, хитай тәтқиқатчилириға қойған техника чәклимиси, виза чәклимиси қатарлиқ тәдбирлириниму тәнқидлигән. У “җаза техника чәклимилирини йолға қоюш қарари пәқәт техника ширкәтлири вә уларниң хизмәтчилиригила тәсир көрситип қалмастин, бәлки хитайниң ичи вә сиртидики кишиләргә еғир қалаймиқанчилиқларни кәлтүрүп чиқириши мумкин. Бу әһвал иқтисадий тәрәққиятни илгири сүрүш, иҗтимаий адаләт вә муһитни қоғдашни илгири сүрүш қатарлиқ инсанийәт үчүн ортақ болған мәсилиләрни һәл қилишқа тосқунлуқ қилиду.” дегән.

Қисқиси, у ғәрб дөләтлириниң өз дөләтлириниң мәнпәәти вә һәмдә уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқан хитай һөкүмитигә қойған җазалирини хәлқара қанунларға хилап, дәп әйибләп, уларни бикар қилишни тәләп қилған.

Хәлқаралиқ мустәқил тәшкилат болған “б д т ни көзитиш тәшкилати” ниң тәтқиқатчиси луис пелаез (Luis Fernando Cohn Pelaez) радийомизға қилған сөзидә, алена доханниң доклати омумән ейтқанда ғәрб демократик дөләтлиригә һуҗум қилишни мәқсәт қилған, дегәнләрни илгири сүрди:

“у бу доклатида хитайниң өз пуқралириға қиливатқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини, болупму иҗтимаий иқтисадий җәһәттики дәпсәндичиликини америка кәлтүрүп чиқарған, дегәнни илгири сүргән. Униң доклати омумий җәһәттин алғанда, ғәрб демократик дөләтлиригә һуҗум қилишни мәқсәт қилған. Әмди буниң тегидики сәвәб немә десиңиз, алена доханниң ишханиси у хизмәт башлиған 2020-йилидин буян хитай һөкүмитидин йилиға 200 миң доллар пул алған болуп, бу пул һазирғичә милйон долларға йеқинлашти. Мундақчә ейтқанда, хитай һөкүмити биваситә һалда б д т доклатчисиниң б д т нами астида хитай һөкүмитиниң тәшвиқатини қилиши үчүн пул бериватиду. Алена дохан б д т намини қоллинип, хитайға барған, йәни хитай орунлаштурған кишиләр билән сөзлишип вә уни дуняға тәшвиқ қилип, һәқиқий зулум көргүчиләрниң, һәқиқий шаһитларниң авазини өчүрүшкә ярдәм қиливатиду. Бу кишини һәқиқәтәнму бәк ойға салиду.”

Һалбуки, алена дохан өзиниң хитайдин пул алғанлиқи һәққидики әйибләшләрниң ялғанлиқини билдүргән. У, хитайдин алди дәп қаралған пулниң совғат әмәсликини, бу пулниң кишилик һоқуқ кеңиши тәрипидин толуқ контрол қилинип ишлитилидиған пул икәнликини билдүрүп өзини ақлиған иди.

Дуня уйғур қурултийи берлин ишханисиниң мудири ғәюр қурбан, хитай һөкүмитиниң алена дохан арқилиқ американиң җазалириниң характерини бурмилашқа урунуватқанлиқини билдүрди.

Белорусийә дөләтлик университетниң пирофессори болған алена духан 2020-йили март ейидин башлап, б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң пәвқуладдә доклатчиси болуп тәйинләнгән. Униң б д т намида хитай һөкүмитиниң уйғурлар һәққидики сахта тәшвиқат йиғинлириға көп қетимлап қатнашқанлиқи, һәтта 2021-йилиниң ахирида хитай һөкүмитиниң саһибханилиқида чақирилған “ғәрб җаһангирликиниң җазалириға қарши турайли” темисидики йиғинда нуқтилиқ сөз қилғучиларниң бири болғанлиқи диққәт қозғиғаниди.

***********

Америка вә явропаниң хитайға қойған җаза тәдбирлирини тәнқидлигән б д т ниң алаһидә доклатчиси осал әһвалға чүшүп қалған