B d t ning alahide doklatchisi aléna doxan Uyghur éli toghrisidiki doklatida zadi némilerni dégen?

Washin'gtondin muxbirimiz irade teyyarlidi
2024.09.25
UN-general-assembly B d t ning alahide doklatchisi aléna doxan Uyghur éli toghrisidiki doklati
RFA/Bahram Sintash

Musteqil kishilik hoquq organliri teripidin “Xitay hökümitidin para alghan” dep eyiblen'gen b d t kishilik hoquq kéngishining doklatchisi aléna doxan 57-nöwetlik b d t kishilik hoquq kéngishining 10-yighinida “Bir tereplimilik jaza tedbirlirining kishilik hoquqqa bolghan passip tesiri” namliq doklatini tonushturup söz qilghan idi.

Aléna doxan özining “Bir tereplimilik jaza tedbirlirining kishilik hoquqqa bolghan passip tesiri” namliq doklatini bu yil 5-ayda xitay hökümitining teklipi bilen ürümchi, sanji, shixenze we xoten qatarliq jaylarda qilghan ziyariti asasida teyyarlap chiqqan. Bu doklat 57-nöwetlik kishilik hoquq kéngishi bashlinish aldida kéngeshning körüp chiqishigha sunulghan. Undaqta, aléna doxanning qattiq talash-tartish qozghighan bu doklatida zadi némiler yézilghan? u amérika, yawropa ittipaqi, kanada qatarliq döletlerning xitaygha qoyghan jaza tedbirliri heqqide némilerni dégen?

Aléna doxanning birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishige yollighan doklati 112 maddidin terkib tapqan bolup, u bu doklatida amérika, yawropa ittipaqi we kanada qatarliq ellerning öz döletlirining bixeterlikini qoghdash hemde xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqi, shundaqla mejburiy emgek siyasitige taqabil turush meqsitide xitayning mu'esseseliri we bir qisim hökümet emeldarlirigha qoyghan jaza tedbirlirini tenqidligen. Amérikaning xitaygha qoyghan soda cheklimiliri, Uyghur irqiy qirghinchiliqining aldini élish qanuni, yer shari magnétiskiy qanuni we shuninggha oxshash jaza tedbirlirining xitay iqtisadigha körünerlik ziyan élip kelgenlikini bayan qilghan.

U, doklatining 22-maddisida mundaq dégen: “Bu cheklimilerning yolgha qoyulushi we heddidin ziyade ijra qilinishi sewebidin nurghun shirketlerde xitay mu'esseseliri we karxaniliri bilen soda qilishtin qorqidighan, müjmelliktin özini tartidighan bixeterlik endishisining küchiyishi kélip chiqqan. Bu, melum sahe we kesiplerni radikal özgirishlerni élip bérishqa mejburlighan, netijide xitaydiki munasiwetlik kishilerning kishilik hoquq we turmushigha selbiy tesir körsetken”.

Doklatta yene munular bayan qilin'ghan: “Alahide doklatchi ziyariti dawamida karxana rehberliri bilen nurghun qétim söhbetleshti. U bu karxanilarning jaza tedbirliri we cheklimiler tüpeylidin nurghun tijaretliridin quruq qalghanliqini igilidi. Bu karxanilarning déyishiche, ularning chet ellik shériklirimu jazalinip qélishtin qorqup ular bilen tijaritini bikar qilghan. Bu karxanilar özlirining chet el bazarlirini yoqitip qoyghanliqini, bolupmu amérika we kanadadiki bazarlirini pütünley yoqatqanliqini, yawropadiki soda shérikliri bilen bolghan soda munasiwetliriningmu zor derijide töwenligenlikini bayan qildi.”

Aléna doxan bu yil 5-ayda xitay hökümiti teripidin orunlashturulghan bu ziyariti dawamida Uyghur élidiki “Yerlik hökümet rehberliri, ammiwi teshkilatlar wekilliri, herqaysi sahe we kesipler wekilliri, tetqiqat apparatliri we ilmiy xadimlar bilen körüshkenlikini” bayan qilghan bolup, uning doklatida yene munular déyilgen:

 “Amérikaning ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ qatarliq köp xil bir tereplime jaza tedbirliri we éksportni kontrol qilish tüzümliri qollinilghan shinjang Uyghur aptonom rayonida, eng köp tesirge uchrighan saheler toqumichiliq sana'iti, paxta, pemidur we bashqa yéza igilik mehsulatliri, shundaqla köp kiristalliq kirémniy we fotowolt sana'iti üchün kéreklik matériyallar qatarliq yéngi téxnika we énérgiye menbelirini öz ichige alidu. Shinjangning bu ehwalida, shinjang bilen munasiwiti bar bolghan yaki bar dep qaralghan shirketlerning jazagha tartilish we mallirining musadire qilinish xewpi sewebidin, peqet chet el karxanilirila emes, hetta xitayning bashqa rayonliridiki xitay karxanilirimu shinjangdiki karxanilargha chétishliq bolghan teminlesh zenjirige qatnishishtin özini tartidighan bolup qalghan.”

Doklatta bayan qilinishiche, aléna doxan ziyariti mezgilide, “Xitayda minglighan kishini ishlitiwatqan shirketlerning qisqa waqit ichide ishchi küchini zor derijide qisqartishqa mejbur bolghanliqi, bezi ehwallarda 50 pirsenttin artuq ishchini qisqartishqa mejbur bolghanliqi, kichik we ottura tiptiki karxanilar dunya baziridin ayrilip qalghanliqtin weyran bolghanliqi heqqide melumat alghan”.

Uningda yene munular déyilgen: “Igilinishiche, 2022-yildin bashlap, amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi shinjanggha munasiwetlik jaza netijiside qimmiti 2 milyard dollardin ashidighan 6000 din artuq mehsulatni tekshürgen. Bundin bashqa yene, xitayning yuqiri téxnikiliq buyumlarni öz ichige alghan mingdin artuq yollanmisi musadire qilin'ghan. Alahide doklatchi rayondiki (shinjangdiki) bir qatar karxanilarning wekilliri bilen körüshti. Ular ilghar téxnika we yéngi énérgiye sahesidiki shirketlerni, bolupmu amérika jaza tizimlikige kirgüzgen poli kiristal kirémniy we yoruqluq wolt sana'iti bilen shughullinidighan shirketlerni öz ichige alidu. Igilinishiche, amérikaning kishilik hoquqni közde tutup turup, oxshimighan sahelerde minglighan karxanilarni bashquruwatqan bingtüenni jaza tizimlikige kirgüzüshi pütkül rayonning ijtima'iy iqtisadiy weziyitige paydisiz tesir körsetken”.

Doklatta munular bayan qilin'ghan: “Chong tiptiki soda guruhliri tarmaq shirketlirining jaza tizimlikige kirgüzülüshi bu guruhlarning xitay ichi we sirtidiki barliq soda torigha paydisiz tesir körsetken. Mesilen, bir chong toqumichiliq guruhining shinjang shöbisining jaza tizimlikige kirgüzülüshi pütkül guruhning obrazigha dagh chüshürgen. Bu ulargha iqtisadiy tesir peyda qilipla qalmay, belki ularning jenubiy we sherqiy jenubiy asiyadiki bir qanche döletke jaylashqan karxana we zawutlar taqilip qélishigha we kishilerning ishsiz qélishigha seweb bolghan.”

Doklatta yene mundaq déyilgen: “Shinjangnimu öz ichige alghan xitay karxanilirining dunya teminlesh zenjiride köplep mewjutluqini nezerde tutqanda, amérikaning bundaq karxanilarni jaza tizimlikige kirgüzüshi, xitayning ichi we sirtidiki kishilerning hayatigha élip kelgen ziyinining qanchilik chongluqini körsitip bérishi mumkin. Bolupmu hazirqidek amérika shinjangdiki mu'esseseler bilen bolghan her qandaq munasiwetni tekshürüsh we bayqashqa, shundaqla bundaq munasiwetke ige barliq chet ellik yaki xitaylardin bolghan shexs we teshkilatlargha jaza qollinish bésimini ashuruwatqan weziyette téximu shundaq.”

Aléna doxan doklati dawamida, amérikaning bu qanunlirini bikar qilmaywatqanliqi, shirketlerning özlirini aqlap sun'ghan ispatlirini “Delil yétersiz” dep qarap, jazalirini bikar qilmaywatqanliqidin shikayet qilghan.

Dunya Uyghur qurultiyi bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban, aléna doxanning doklati heqqide öz köz qarishini bayan qildi. Uning déyishiche, aléna doxanning bu doklati kishini ghezeplendürüsh bilen bir waqitta, amérikaning Uyghur mejburiy emgikige taqabil turush meqsitide qoyghan jazalirining ishqa yarawatqanliqini körsitip béridiken.

Aléna doxan doklatida, amérikaning kishilik hoquqqa munasiwetlik qanunlirila emes, belki yene amérikaning “Dölet bixeterliki” ni nezerde tutup turup xitay shirketlirige, xitay uniwérsitétlirigha, xitay tetqiqatchilirigha qoyghan téxnika cheklimisi, wiza cheklimisi qatarliq tedbirlirinimu tenqidligen. U “Jaza téxnika cheklimilirini yolgha qoyush qarari peqet téxnika shirketliri we ularning xizmetchilirigila tesir körsitip qalmastin, belki xitayning ichi we sirtidiki kishilerge éghir qalaymiqanchiliqlarni keltürüp chiqirishi mumkin. Bu ehwal iqtisadiy tereqqiyatni ilgiri sürüsh, ijtima'iy adalet we muhitni qoghdashni ilgiri sürüsh qatarliq insaniyet üchün ortaq bolghan mesililerni hel qilishqa tosqunluq qilidu.” dégen.

Qisqisi, u gherb döletlirining öz döletlirining menpe'eti we hemde Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan xitay hökümitige qoyghan jazalirini xelq'ara qanunlargha xilap, dep eyiblep, ularni bikar qilishni telep qilghan.

Xelq'araliq musteqil teshkilat bolghan “B d t ni közitish teshkilati” ning tetqiqatchisi lu'is péla'éz (Luis Fernando Cohn Pelaez) radiyomizgha qilghan sözide, aléna doxanning doklati omumen éytqanda gherb démokratik döletlirige hujum qilishni meqset qilghan, dégenlerni ilgiri sürdi:

“U bu doklatida xitayning öz puqralirigha qiliwatqan kishilik hoquq depsendichilikini, bolupmu ijtima'iy iqtisadiy jehettiki depsendichilikini amérika keltürüp chiqarghan, dégenni ilgiri sürgen. Uning doklati omumiy jehettin alghanda, gherb démokratik döletlirige hujum qilishni meqset qilghan. Emdi buning tégidiki seweb néme désingiz, aléna doxanning ishxanisi u xizmet bashlighan 2020-yilidin buyan xitay hökümitidin yiligha 200 ming dollar pul alghan bolup, bu pul hazirghiche milyon dollargha yéqinlashti. Mundaqche éytqanda, xitay hökümiti biwasite halda b d t doklatchisining b d t nami astida xitay hökümitining teshwiqatini qilishi üchün pul bériwatidu. Aléna doxan b d t namini qollinip, xitaygha barghan, yeni xitay orunlashturghan kishiler bilen sözliship we uni dunyagha teshwiq qilip, heqiqiy zulum körgüchilerning, heqiqiy shahitlarning awazini öchürüshke yardem qiliwatidu. Bu kishini heqiqetenmu bek oygha salidu.”

Halbuki, aléna doxan özining xitaydin pul alghanliqi heqqidiki eyibleshlerning yalghanliqini bildürgen. U, xitaydin aldi dep qaralghan pulning sowghat emeslikini, bu pulning kishilik hoquq kéngishi teripidin toluq kontrol qilinip ishlitilidighan pul ikenlikini bildürüp özini aqlighan idi.

Dunya Uyghur qurultiyi bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban, xitay hökümitining aléna doxan arqiliq amérikaning jazalirining xaraktérini burmilashqa urunuwatqanliqini bildürdi.

Bélorusiye döletlik uniwérsitétning piroféssori bolghan aléna duxan 2020-yili mart éyidin bashlap, b d t kishilik hoquq kéngishining pewqul'adde doklatchisi bolup teyinlen'gen. Uning b d t namida xitay hökümitining Uyghurlar heqqidiki saxta teshwiqat yighinlirigha köp qétimlap qatnashqanliqi, hetta 2021-yilining axirida xitay hökümitining sahibxaniliqida chaqirilghan “Gherb jahan'girlikining jazalirigha qarshi turayli” témisidiki yighinda nuqtiliq söz qilghuchilarning biri bolghanliqi diqqet qozghighanidi.


***********

Amérika we yawropaning xitaygha qoyghan jaza tedbirlirini tenqidligen b d t ning alahide doklatchisi osal ehwalgha chüshüp qalghan

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.