Б д т ниң уйғурлар һәққидики доклати: мәсилиләр вә чариләр

Вашингтондин мухбиримиз әзиз тәйярлиди
2024.09.30
saqchi-mehbus-yalap-mangghan.jpg “йепиқ тәрбийәләш лагери” дин ялап елип кетиливатқан уйғурлар.
Social Media

Бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) 2022-йили 31-авғустта уйғур елидики кишилик һоқуқ әһвалини баһалаш доклати елан қилип, “шинҗаңда болуватқан ишлар инсанийәткә қарши җинайәтләрни шәкилләндүрүши мумкин” дәп хуласә чиқарған иди. Хитай һөкүмити буниңға тездин қарши чиқип, “шинҗаңдики кишилик һәқләр әң яхши қоғдиливатиду. Бу доклат пүтүнләй асассиз баянлардин түзүлгән” дегән. Әнә шу ишларниң болғиниға икки йилдин ашқанда, уйғур елидики тутқун вә бастурушниң изчил давам қиливатқанлиқи охшимиған учур йоллиридин көпләп мәлум болуп кәлмәктә. Мушу хил реаллиқниң нөвәттики тәрәққиятиға қарап чиқиш мәқситидә атлантик кеңиши, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати, йел (Yale) университети қармиқидики “қирғинчилиқ тәтқиқат институти” қатарлиқ орунларниң ортақ саһибханлиқида 30-сентәбир күни җәнвә шәһиридә бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) кишилик һоқуқ кеңишиниң 57-нөвәтлик мәҗлисиниң яндаш паалийәтлири қатарида уйғур елидики сиясий вәзийәтни мәркәз қилған бир қетимлиқ муһакимә йиғини чақирди.

Уйғур елидики сиясий вәзийәт изчил “сақчи дөлити” ниң пүткүл характерини ашкара намаян қилған һалда мәвҗут болуватқан, уйғур тутқунларниң әһвали абдуқадир җалалидинниң лагердин ядлаш шәклидә елип чиқилған, дәп қариливатқан “янарим йоқ” мавзулуқ шеиридики реаллиқтәк лагерға мәһкум болуштин өзгәрмигән болсиму, хитай һөкүмити уйғур ели һәққидики тәшвиқатта изчил хәлқараниң көзини бояп келиватқанлиқи мәлум. Болупму хитай һөкүмитиниң чәтәл зиярәт өмәклирини тәшкилләп алдин тәйярланған “инақ җәмийәт” мәнзирилирини тамаша қилдуруши, бу җайлардики уйғурларниң “шадиманлиқ ичидә нахша ейтип, шох уссулға тәңкәш қилиши” дәмаллиққа бир қисим җамаәтни гаңгиритип, уйғур қирғинчилиқи һәққидики баянларға гуманий қарашта болушқа йетәкләватқанда, бу қирғинчилиқниң қурбанлири болуватқан уйғурлар һелиһәм роһий вә җисманий қийнақниң дәрдидә пучилинип кәлмәктә. Бу хил аччиқ реаллиқ алдида б д т кишилик һоқуқ кеңиши икки йил бурун елан қилған доклаттики тәвсийәләрни әмәлий тәдбирләр арқилиқ әмәлгә ашуруш, б д т ға әза болған дөләтләрниң өзигә тәвә болған әзалиқ мәҗбурийитини әмәлгә ашуруш буниңдики бир муһим һәл қилиш чариси болуп қалған. Уйғур адвокат рәйһан әсәт мушу әһвалларни хуласиләп, “б д т әзалириниң һакиммутләқ дөләтләр иҗра қиливатқан зулумларға қурбан болуватқанларни көрмәскә селиши кишини бәкму әпсусландуриду” деди.

Уйғур елидики сиясий зиянкәшликкә учраватқанлар “қирғинчилиқ аяғлашти” дәп қариливатқан нөвәттики вәзийәттә һелиһәм буниңдин йәттә-сәккиз йил аввалқи тутқунлуқтин халас болғини йоқ. Техиму муһими аридин шунчә узун йиллар өткәндә б д т қармиқидики “халиғанчә тутқун қилишни тәкшүрүш гурупписи” уйғур елидики тутқунниң һечқандақ қануний асасқа игә әмәсликини қанун нуқтисидин тәптиш қилип чиққан. Болупму қамаққа һөкүм қилинғанларниң тутқун қилинишидики сәвәбләр қанун нуқтисидин бир инсанни қолға елишқа қилчиликму асас болалмайду; иккинчидин, “сәвәб” дәп көрситилгәнләр бирдәк инсанларға хас болған әқәллий һәқләрниң мәзмунлирини тәшкил қилиду; үчинчидин, мушу хил “сәвәб” ләр “җинайәт” кә айлинип қалғанда буни сотлашта һечқандақ қануний тәртипләр орунланмиған; төтинчидин, бу тутқунда нишанлиқ һалда уйғурларниң зиянкәшликкә учриши асасий еқим болған һәмдә буниңдики бәкму ашкара болған кәмситиш мәзмунлири, җүмлидин “уйғур болуш, мусулман болуш, диндар болуш” дегәнләр уларға “тамға” болуп бесилған. Б д т қармиқидики “халиғанчә тутқун қилишни тәкшүрүш гурупписи” ниң муавин гуруппа башлиқи прия гопалан (Priya Gopalan) мушу әһвалларни тонуштурғанда, “һазир әң гәвдилик болуватқан әһвал шуки, шунчә көп кишиләрниң тутқун қилинғанлиқини билсәкму, уларниң қәйәрдә икәнликини һазирғичә билмәймиз. Бу кишиләрниң һәммиси бирдәк ташқи дуня билән һечқандақ алақә йоли болмиған лагерларға мәһкум қиливетилгән, дәп қаралмақта” деди.

Бу һәқтики бәзи тәпсилатлар адвокат рәйһан әсәтниң баянлиридинму орун алди. Униң баян қилишичә, йел университети ишлигән уйғурлар һәққидики доклатта уйғур тутқунларға һөкүм қилинған қамақ һесабини җәмлигәндә тәхминән 4.4 Милйон йилдин ашидиғанлиқи алаһидә орун алған. Хитай һөкүмитиниң қанун системиси елан қилған санлиқ мәлуматлар болса уйғурларниң қамаққа һөкүм қилинишиниң хитай пуқралириға қариғанда 47 һәссә юқири икәнликини көрсәткән.

Уйғур елидики қирғинчилиқниң зиянкәшлики һәққидә сөз болғанда, буниң ялғуз қамаққа елиниш билән чәклинип қалмайдиғанлиқиму йиғинда алаһидә тәкитләнди. Хитай һөкүмити “террорлуққа вә ашқунлуққа қарши туруш” намида омумий долқун қозғап уйғурларниң тилини хитайчилаштурған, улар етиқад қиливатқан ислам дининиму “хитайчилишиш” қа мәҗбурлиған. Һәтта ашкара һалда ислам дининиң муқәддәс калами болған “қуран кәрим” ни “зәһәрлик” дәп җакарлиған. Бу хилдики кимлик өзгәртиш урунушлириниң йәнә бир ипадиси болса йеза-қишлақ намлириниң өзгәртилишидә әкс әткән. Мушу әһвалларни тәпсилий баян қилғанлардин “кишилик һоқуқни көзитиш” тәшкилатиниң мәсуллиридин җон фишер (John Fisher), “мән тилға алған мушу реаллиқ бирдәк б д т ниң уйғурлар һәққидики доклатида орун алған. Әмди буниңға икки йил болғандиму йәнә немә үчүн буниңға қарита бирәр күчлүк тәдбир елинмайду?” деди.

Әнглийәниң хәлқара кишилик һоқуқ баш әлчиси еланор сандерс (Eleanor Sanders) һәрқайси әзиз меһманларға тәшәккүр ейтиш билән биргә бу қетимлиқ муһакимә йиғининиң биваситә һалда б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 57-нөвәтлик мәҗлисигә йолланған сигнал икәнликини тәкитлиди. У бу һәқтә тохтилип, “шүбһә һаҗәтсизки, б д т ниң уйғурлар һәққидики доклатида оттуриға қоюлған тәвсийәләрни һәқиқий йосунда иҗра қилиш зөрүр” деди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.