B d t ning Uyghurlar heqqidiki doklati: mesililer we chariler

Birleshken döletler teshkilati (b d t) 2022-yili 31-awghustta Uyghur élidiki kishilik hoquq ehwalini bahalash doklati élan qilip, “Shinjangda boluwatqan ishlar insaniyetke qarshi jinayetlerni shekillendürüshi mumkin” dep xulase chiqarghan idi. Xitay hökümiti buninggha tézdin qarshi chiqip, “Shinjangdiki kishilik heqler eng yaxshi qoghdiliwatidu. Bu doklat pütünley asassiz bayanlardin tüzülgen” dégen. Ene shu ishlarning bolghinigha ikki yildin ashqanda, Uyghur élidiki tutqun we basturushning izchil dawam qiliwatqanliqi oxshimighan uchur yolliridin köplep melum bolup kelmekte. Mushu xil ré'alliqning nöwettiki tereqqiyatigha qarap chiqish meqsitide atlantik kéngishi, kishilik hoquqni közitish teshkilati, yél (Yale) uniwérsitéti qarmiqidiki “Qirghinchiliq tetqiqat instituti” qatarliq orunlarning ortaq sahibxanliqida 30-séntebir küni jenwe shehiride birleshken döletler teshkilati (b d t) kishilik hoquq kéngishining 57-nöwetlik mejlisining yandash pa'aliyetliri qatarida Uyghur élidiki siyasiy weziyetni merkez qilghan bir qétimliq muhakime yighini chaqirdi.

Uyghur élidiki siyasiy weziyet izchil “Saqchi döliti” ning pütkül xaraktérini ashkara namayan qilghan halda mewjut boluwatqan, Uyghur tutqunlarning ehwali abduqadir jalalidinning lagérdin yadlash sheklide élip chiqilghan, dep qariliwatqan “Yanarim yoq” mawzuluq shé'iridiki ré'alliqtek lagérgha mehkum bolushtin özgermigen bolsimu, xitay hökümiti Uyghur éli heqqidiki teshwiqatta izchil xelq'araning közini boyap kéliwatqanliqi melum. Bolupmu xitay hökümitining chet'el ziyaret ömeklirini teshkillep aldin teyyarlan'ghan “Inaq jem'iyet” menzirilirini tamasha qildurushi, bu jaylardiki Uyghurlarning “Shadimanliq ichide naxsha éytip, shox ussulgha tengkesh qilishi” demalliqqa bir qisim jama'etni ganggiritip, Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki bayanlargha gumaniy qarashta bolushqa yéteklewatqanda, bu qirghinchiliqning qurbanliri boluwatqan Uyghurlar hélihem rohiy we jismaniy qiynaqning derdide puchilinip kelmekte. Bu xil achchiq ré'alliq aldida b d t kishilik hoquq kéngishi ikki yil burun élan qilghan doklattiki tewsiyelerni emeliy tedbirler arqiliq emelge ashurush, b d t gha eza bolghan döletlerning özige tewe bolghan ezaliq mejburiyitini emelge ashurush buningdiki bir muhim hel qilish charisi bolup qalghan. Uyghur adwokat reyhan es'et mushu ehwallarni xulasilep, “B d t ezalirining hakimmutleq döletler ijra qiliwatqan zulumlargha qurban boluwatqanlarni körmeske sélishi kishini bekmu epsuslanduridu” dédi.

Uyghur élidiki siyasiy ziyankeshlikke uchrawatqanlar “Qirghinchiliq ayaghlashti” dep qariliwatqan nöwettiki weziyette hélihem buningdin yette-sekkiz yil awwalqi tutqunluqtin xalas bolghini yoq. Téximu muhimi aridin shunche uzun yillar ötkende b d t qarmiqidiki “Xalighanche tutqun qilishni tekshürüsh guruppisi” Uyghur élidiki tutqunning héchqandaq qanuniy asasqa ige emeslikini qanun nuqtisidin teptish qilip chiqqan. Bolupmu qamaqqa höküm qilin'ghanlarning tutqun qilinishidiki sewebler qanun nuqtisidin bir insanni qolgha élishqa qilchilikmu asas bolalmaydu؛ ikkinchidin, “Seweb” dep körsitilgenler birdek insanlargha xas bolghan eqelliy heqlerning mezmunlirini teshkil qilidu؛ üchinchidin, mushu xil “Seweb” ler “Jinayet” ke aylinip qalghanda buni sotlashta héchqandaq qanuniy tertipler orunlanmighan؛ tötinchidin, bu tutqunda nishanliq halda Uyghurlarning ziyankeshlikke uchrishi asasiy éqim bolghan hemde buningdiki bekmu ashkara bolghan kemsitish mezmunliri, jümlidin “Uyghur bolush, musulman bolush, dindar bolush” dégenler ulargha “Tamgha” bolup bésilghan. B d t qarmiqidiki “Xalighanche tutqun qilishni tekshürüsh guruppisi” ning mu'awin guruppa bashliqi priya gopalan (Priya Gopalan) mushu ehwallarni tonushturghanda, “Hazir eng gewdilik boluwatqan ehwal shuki, shunche köp kishilerning tutqun qilin'ghanliqini bilsekmu, ularning qeyerde ikenlikini hazirghiche bilmeymiz. Bu kishilerning hemmisi birdek tashqi dunya bilen héchqandaq alaqe yoli bolmighan lagérlargha mehkum qiliwétilgen, dep qaralmaqta” dédi.

Bu heqtiki bezi tepsilatlar adwokat reyhan es'etning bayanliridinmu orun aldi. Uning bayan qilishiche, yél uniwérsitéti ishligen Uyghurlar heqqidiki doklatta Uyghur tutqunlargha höküm qilin'ghan qamaq hésabini jemligende texminen 4.4 Milyon yildin ashidighanliqi alahide orun alghan. Xitay hökümitining qanun sistémisi élan qilghan sanliq melumatlar bolsa Uyghurlarning qamaqqa höküm qilinishining xitay puqralirigha qarighanda 47 hesse yuqiri ikenlikini körsetken.

Uyghur élidiki qirghinchiliqning ziyankeshliki heqqide söz bolghanda, buning yalghuz qamaqqa élinish bilen cheklinip qalmaydighanliqimu yighinda alahide tekitlendi. Xitay hökümiti “Térrorluqqa we ashqunluqqa qarshi turush” namida omumiy dolqun qozghap Uyghurlarning tilini xitaychilashturghan, ular étiqad qiliwatqan islam dininimu “Xitaychilishish” qa mejburlighan. Hetta ashkara halda islam dinining muqeddes kalami bolghan “Qur'an kerim” ni “Zeherlik” dep jakarlighan. Bu xildiki kimlik özgertish urunushlirining yene bir ipadisi bolsa yéza-qishlaq namlirining özgertilishide eks etken. Mushu ehwallarni tepsiliy bayan qilghanlardin “Kishilik hoquqni közitish” teshkilatining mes'ulliridin jon fishér (John Fisher), “Men tilgha alghan mushu ré'alliq birdek b d t ning Uyghurlar heqqidiki doklatida orun alghan. Emdi buninggha ikki yil bolghandimu yene néme üchün buninggha qarita birer küchlük tedbir élinmaydu?” dédi.

En'gliyening xelq'ara kishilik hoquq bash elchisi élanor sandérs (Eleanor Sanders) herqaysi eziz méhmanlargha teshekkür éytish bilen birge bu qétimliq muhakime yighinining biwasite halda b d t kishilik hoquq kéngishining 57-nöwetlik mejlisige yollan'ghan signal ikenlikini tekitlidi. U bu heqte toxtilip, “Shübhe hajetsizki, b d t ning Uyghurlar heqqidiki doklatida otturigha qoyulghan tewsiyelerni heqiqiy yosunda ijra qilish zörür” dédi.