Uyghur alimi bekrimjan ghlawdinof pütün qazaqistan mémarchiliq ilmining tunji doktori idi

Ottura asiya jumhuriyetliri, shu jümlidin hazirqi qazaqistandin medeniyet, ma'arip, ilim-pen, edebiyat-sen'et, metbu'at we bashqimu sahelerdin köpligen tonulghan Uyghur erbabliri yétiship chiqqan. Ularning ismi peqet özliri yashawatqan ellerdila emes, belki bashqimu ellergimu meshhur bolghan. Shularning biri qazaqistan ilim-penining rawajlinishigha salmaqliq töhpisini qoshqan alim bekrimjan ghlawdinoftur. Yéqinda u 83 yéshida almuta shehiride wapat boldi.

Bekrimjan ghlawdinof ötken esirning 70-yilliridin bashlap qazaqistan we uning sirtida tonulushqa bashlighan Uyghur alimi. U qazaqistandiki mémarchiliq sahesining tonulghan mutexessislirining biri bolup, u, bu sahede tunji qétim pen doktorluq unwani alghan Uyghur alimidur.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan qazaqistan jughrapiye jem'iyitining ezasi, tonulghan yazghuchi ismayiljan iminof ependi bekrimjan ghlawdinofning ilim-pen saheside érishken utuqlirigha mundaq dep baha berdi: “Bekrim akidek mukemmel yétishken mémarchiliq alimi bizde kélechekte bolamdu? bolushi kérek dégen arminim bar. Mushu so'al aldimda turidu. Bekrim aka qazaqistanda yashawatqan alimlarning ichide, yeni hemme millet alimliri arisida mémarchiliq penlirining birinchi doktori. U, köp yil mémarchiliq orginining bashliqi boldi. Uning xizmitini qazaqistanda yashawatqan Uyghurlar, alimlar héch qachan untumaydu. Menmu untumaymen. U wapat bolghandin kéyin men yighlap, bekrim aka toghriliq maqale yazdim. ‛qazaqistan élimining pexri‚ dégen maqale rus tilida chiqti. Her millettin minglighan adem bu maqalini oqudi.”

Bekrimjan ghlawdinof qazaqistan Uyghur jama'etchiliki ichidimu keng tonulghan erbab idi, u köpligen ammiwi teshkilatlar bilen yéqin alaqide bolup, özining salmaqliq pikir-teklipliri bilen közge körün'genidi.

Yazghuchi ismayiljan iminof bekrimjan ependining namini burundila köp anglighan bolsimu, lékin özi bilen 2015-yilidin tartip tonushup, qoyuq arilishishqa bashlighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Shu yili qazaqistandiki bir guruppa ziyaliylar tuwa jumhuriyitining porbazhin qorghinigha barduq. Bérishning aldida, shuni anglidim, bu sépilgha bizdin burun yene bir guruppa Uyghur alimliri bérip, ziyaret qilghaniken. Ularning ichide bekrim akimu bolghan. Bekrim aka bilen uchriship, gepleshtuq. Uning geplirini héch qachan untumaymen. Tuwadin qaytip kelgendin kéyin rus tilida ‛ejdadlarning qedimiy qebilisi tuwada‚ namliq kitab yazdim. Shu kitabni yézishning aldida bekrim aka bilen yene bir qétim sözleshtim. Andin kéyin alaqimiz üzülmidi. Bir yerde körüshsek semimiy xushal bolattuq, mungdishattuq. Ikki-üch yil boldi, chong ziyaliylarning bir meshripi bar. Shu meshrepke ménimu teklip qildi. Men barghanda özümning kitabliri toghriliq éytip berdim. Shu kitablirimni ziyaliylargha, eng aldi bilen, elwette, bekrim akigha sowghat qildim.”

Melumatlargha qarighanda, bekrimjan ghlawdinof 1942-yili hazirqi almuta wilayitining emgekchiqazaq nahiyesige qarashliq maliway yézisida dunyagha kelgen. 1959-Yili shu yézidiki ottura mektepni tügitip, özbékistan paytexti tashkenttiki ottura asiya politéxnika (sana'et) institutining mémarchiliq fakultétigha oqushqa kirgen. Mezkur bilim dergahini 1965-yili ela bahalar bilen tamamlap, yollanma bilen qazaqistan dölet qurulush mehkimisige ewetilgen. Bu yerde u almuta shehiridiki ‛kazgorstroyproékt‚, yeni ‛qazaq sheherlik qurulush layihesi‚ institutida öz xizmitini bashlighan we turalghu öylerni sélish layihelirige qatnashqan. Uning qatnishishi bilen peqet almuta shehiridila 70 ke yéqin turalghu öy binasi sélin'ghan. Shuningdek u bashqimu imaretlerning layihelirini teyyarlighan.

Ziyaritimizni qobul qilghan edliye penlirining doktori, akadémik shayimerdan sheripof bekrim ghlawdinofni ötken esirning 90-yilliridin bashlap yaxshi bilidighanliqini, shuningdek uning uruq-tughqanliri bilen qudilashqanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Uningghiche bekrim akini almuta qurulush institutining bölüm bashliqi bolup xizmet atqurup kelginini, mémarchiliq kesip igisi hem shu sahening alimi ikenlikidin xewirim bar idi. Ochuq-yoruq, dilkesh mijezlik akimiz idi. 90-Yilliri bekrim aka mémarchiliq boyiche teyyarlighan doktorluq ishini yaqlash harpisida japa chékip qaldi. Chünki qazaqistan diyarida bu pen sahesi boyiche pen doktorliri téxi yétilip chiqmighan peyt idi. Rusiye, özbékistan we bashqimu döletlerde u özining sahesi boyiche mutexessislerni izdep mangghan peytliri téxiche ésimde. Netijide doktorluq ishini ünümlük yaqlap, qazaqistan Uyghurliri ichidila emes, omumen qazaqistan jumhuriyitide mémarchiliq penliri boyiche tunji pen doktori hem bu sahening yétekchi alimi boldi. Bu hemmimiz pexirlen'güdek yaxshi menidiki weqe boldi”.

Shayimerdan sheripof shuningdek bekrim ghlawdinofning jinaza namizida merhumning kesipdashliri namidin sözge chiqqan alimlarning u heqqide yaxshi sözlerni qilghanliqini, merhumni mémarchiliq penlirining atisi dep atighanliqini bayan qilip, yene mundaq dédi: “Bu chong baha dep hésablaymen. Bekrim aka yene jem'iyet ishlirighimu aktip qatnashqan, yash mutexessislerni teyyarlashta nurghunlighan yillar ejri singgen chong alim, abruyluq ustaz hem rehber. U bir qanche chong bina, imaret, meschitlerning layihelirini teyyarlap bergen, köpchilikke hem chet ellerde abruy-inawiti bilen tonulghan heqiqiy alim hem ziyaliy.”

Shayimerdan sheripof bekrimjan ghlawdinofning repiqisi aghchixan hedining alimning hayatida chong rol oynighanliqini tekitlidi. Uning éytishiche, bekrimjan ghlawdinof qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizining ishlirigha aktip arilashqan, bolupmu ilim-pen we ma'arip saheliride közge körün'gen shexs bolghan.

Shayimerdan sheripof sözining axirida mundaq dédi: “Bekrim aka toghriliq söz éytsaq gep nurghun. Adettiki yézidin chiqqan bir bala. Bekrim akining emgekchanliqining arqisida érishken égiz pelliliri, ilim-pen choqqilirida yürüp, qaldurghan bibaha emgekliri sözsiz kishini heyran qalduridu. Uning monografiyelirining özila 200 ge yéqin iken. Mundaq körsetküch alimlarning ichide kemdin-kem uchraydu. Akimiz yene a'ilewiy alimlar guruppisini yaritalidi. Qizliridin muhebbet xelq igiliki uniwérsitétida xizmet qilsa, kichik qizi méhribanum ata izini bésip, mémarchiliq penlirining doktori boldi. U hazir dadisi asasini qurghan akadémiyede bölüm rehbiri. Newrisi shaxnazmu shu akadémiyede oqutquchi bolup xizmet atqurup, ilim-pen bilen meshghul bolmaqta. ‛yaxshining éti, alimning xéti ölmeydu‚ dégen yaxshi ibare bar. Bu, bekrim akigha xas kélidu. Bekrim akining alemdin ötüshi biz üchün chong judaliq boldi. Kesipdashlirining biri ‛mémarchiliq peni atisiz yétim qaldi‚ dep qayghurdi”.

Bekrimjan ghlawdinof 1968-yili moskwa mémarchiliq institutining aspiranturisigha oqushqa kirip bu yerde kandidat doktorluq dissértatsiyesini teyyarlap, uni 1971-yili utuqluq yaqilighan we 1972-yili qazaq politéxnika institutining “Sheher qurulushi” bölümide oqutquchi bolup ishleshke bashlighan, 1974-yili piroféssorluq unwan'gha ige bolghan.

 Bekrimjan ghlawdinof 1999-yili doktorluq dissértatsiyesini yaqilap, qazaqistanda tunji mémarchiliq penlirining doktori atalghan. Bekrimjan ghlawdinof bir qanchilighan ilmiy-tetqiqat kéngeshlirining ezasi bolup, uning rehberlikide 4 doktor, 7 kandidat doktor teyyarlan'ghan. U 60 qa yéqin magistir terbiyeligen.

Bekrimjan ghlawdinofning ilmiy pa'aliyiti hökümet teripidin yuqiri bahalinip, uning ismi eyni waqitlarda qazaqistan qamusigha kirgüzülgen we uninggha “Qazaqistanning töhpikar erbabi” atiqi bérilgen we bir nechche médallar bilen teqdirlen'gen. U shuningdek qazaqistandiki sherq elliri xelq'ara mémarchiliq akadémiyesining akadémiki unwanigha sazawer bolghan.