Bingtüenning 70 yili: ishghalchidin irqiy qirghinchiliqqiche
2024.10.09
Kommunist xitaylar atalmish “Jungxu'a xelq jumhuriyiti” ni qurushtin awwalqi 1933-yili we 1944-yili Uyghurlar ikki qétim özlirining musteqil dölitini qurup chiqqanidi. Hetta 1949-yili wang jén rehberlikidiki kommunist xitaylar Uyghur élige bésip kirgendimu, sherqiy türkistan jumhuriyitining yéshil renglik ay yultuzluq bayriqi Uyghur zéminida lepildep turghan. Eyni chaghdiki Uyghur éli siyasiy, iqtisadiy, herbiy küch yaki diplomatiye saheliride kommunist xitaylar bilen héchqandaq alaqide bolmighanidi. Halbuki, Uyghurlar qedimdin yashap kelgen bu tupraqlar kommunist xitay döliti teripidin birdinla “Xitayning tarixtin buyanqi ayrilmas bir qismi” gha aylanduruldi.
1949-Yili xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, xitay kommunistliri wede qilip kelgen xitay bolmighan milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi birdinla yoq qilin'ghan. Arqidinla, Uyghur élini ishghal qilghan kommunist xitay eskerliri Uyghur élidiki gomindangning kommunistlargha teslim bolghan xitay eskerliri bilen birlikte 1954-yili atalmish “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” bolup shekillen'gen. Yeni bu yerde “Bingtüen” yeni “Armiye” sözining aldigha “Ishlepchiqirish, qurulush” atalghusining qoshulghanliqidinla, atalmish bingtüenning tajawuzchiliq xaraktérining özgertilgenlikini chüshinishimiz tes emes. Démek, atalmish bingtüen emeliyette kommunist xitayning Uyghur élige tajawuz qilip kirgen mustemlikichi qoshunliri bolsimu, lékin bu mustemlikichilikni qanuniy asasqa ige qilish üchün, bingtüenning xaraktérini tajawuzchidin, “Yardemleshküchi, tereqqiy qildurghuchi” gha özgertish xitay üchün eyni waqitta zörür tépilghan.
“Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” qurulghandin kéyin, uning tunji qétimliq “Partiye wekilliri qurultiyi yighini” 1955-yili échilghan. Mezkur yighinda bingtüenning 5 yilliq pilani tüzülüp, kelgüsi besh yilda shimaliy Uyghur élini asas qilghan tupraqlarda déhqanchiliqni asas qilghan su insha'ati qurulushi, dölet igilikidiki déhqanchiliq meydani qurulushi élip bérishlar pilan qilin'ghan. Bu del bingtüenning Uyghur élining zémin we tebi'iy bayliqlirini keng kölemde bulang-talang qilishining bashlinishi bolghanidi. Meqset Uyghurlarning bayliqlirini igilesh bolghanliqi üchün, bingtüenning atalmish “Boz yer özleshtürüsh” herikitige Uyghur xelqi arilashturulmighan. Belki xitayning shendung, xénen, xébéy, gensu, jyangsu, shangxey qatarliq jayliridin Uyghur élige “Chégra rayonlargha yardem bergüchi yashlar” namida xitay aqqunlirini türkümlep élip kelgen. Buning bilen 1960-yilining axirida, bingtüenning omumiy nopusi 724 mingdin éship ketken. Yeni bu san bingtüen qurulghan 1954-yildiki xitay nopusining 4.1 Hessige köpeygen. 1960-Yilidin 1964-yili öktebirge qeder, bingtüen yene 126 ming 700 neper xitay aqqun nopusini xitay ölkiliridin élip chiqip, bingtüen'ge yerleshtürgen.
1958-Yilidin 1960-yilighiche dawam qilghan atalmish “Chong sekrep ilgirilesh” mezgilide, bingtüenning su insha'ati qurulushi yuqiri pellige chiqqan bolup, jenubtiki tarim deryasidin tartip, shimaldiki manas derya éqinlirighiche bolghan rayonlarda 107 déhqanchiliq meydani qurup bolghan. Tarim deryasi Uyghur élidiki eng uzun bolghan ichkiy quruqluq deryasi bolup, omumiy uzunluqi 2179 kilométir kélidu. Tarim deryasi yene Uyghurlarning déhqanchiliq ishliridiki eng asasliq su menbesi bolup, tarim oymanliqida Uyghurlar yaratqan bostanliq medeniyiti del tarim deryasining süyige tayinip shekillen'gen. Xitayning “Döletlik uniwérsal tekshürüsh guruppisi” ning 1958-yildiki istatistikisidin qarighanda eyni yili tarim oymanliqida 7 milyon 800 ming mo chongluqtiki da'iride bipayan toghraqlar ösken bolup, bu toghraqliqlarning su saqlash sighimi 5 milyon 400 ming kub métir ikenliki xatirilen'gen. Emma 1979-yiligha kelgen bu toghraqliqlarning kölimi 4 milyon 200 ming mogha, su saqlash sighimi 2 milyon 180 ming kub métirgha aziyip, 1958-yildikige sélishturghanda %46 töwenligen. Démek bu waqitlardin bashlapla, jenubiy Uyghur élide su kemchillik mesilisi otturigha chiqishqa bashlighan. Eyni chaghda tarim oymanliqida bu xil ékologiyelik tengpungsizliqni del bingtüen keltürüp chiqarghan.
Emeliyette bingtüen qurulghandin bashlap Uyghur élidiki chong derya éqinliridin shimaldiki ili deryasi, értish deryasi manas deryasi we jenubtiki tarim deryasi, yarkend deryasi, aqsu deryasi, xoten deryasi, qeshqer deryasi we qaydu deryasi qatarliq chong derya éqinlirining hemmisini igiliwalghan. Téximu muhimi, bingtüendin éshin'ghan sular bilen tériqchiliq qilish haligha chüshüp qalghan Uyghurlar üchün xitay hökümiti héchqandaq ünümlük su saqlash esliheliri qurup bermigen. Netijide Uyghur déhqanlirining déhqanchiliq tereqqiyati su kemchilliki seweblik éghir tosqunluqqa uchrapla qalmastin, belki tarim deryasining ikki qirghiqidiki ghayet zor toghraqliqlarmu keng kölemde qurup ketken. Buning bilen tarim oymanliqi etrapida déhqanchiliqqa tayinip tirikchilik qilidighan Uyghurlar namratlishishqa bashlighan. 1975-Yili bingtüenning tarqitiwétilishida bu organning Uyghurlargha élip kelgen ziyankeshlikliri muhim rol oynighanliqini texmin qilishimiz tes emes. Qiziqarliq yéri shuki, atalmish islahat dewrige kelgende, déng shyawping we wang jénning til biriktürüshide, bingtüenning tarqitiwéligenlikining bir xataliq bolghanliqi mu'eyyenleshtürülüp, 1981-yili bingtüen yene qayta eslige keltürülgen. Bingtüenning qayta eslige kélishi bilen teng xitayning islahat siyasitidin Uyghurlar emes belki bingtüenning nep alidighanliqi qarar qilin'ghan. Bingtüenning awwalqi “Yardemleshküchi, tereqqiy qildurghuchi” dégendek saxta niqabi bu chaghda biraqla yirtip tashlinip, uning kommunist xitay hakimiyitining Uyghurlarni yoqitishtiki wasitisi bolghanliqidek mahiyitini ochuq-ashkara otturigha chiqqan. Shuningdin kéyin Uyghurlar üstidiki basturushlargha bingtüen aqqunlirining qatnishishi normalliqqa aylan'ghan.
1990-Yilidin bashlap shinjang Uyghur aptonom rayonining sabiq partkom sékrétari wang léchüenning qollishi astida “Shinjangning ijtima'iy muqimliq istratégiyesi” namida bir tetqiqat mexpiy élip bérilghan. Mezkür tetqiqat heqqidiki doklat xitay ijtima'iy penler akadémi'iyesi, chégra rayon tetqiqat institutining tetqiqatchisi ma dajéng bashchiliqida 1995-yili tamamlan'ghan. Bu doklatning témisi “Dölet menpe'eti hemmidin üstün_shinjangning muqimliq mesilisi heqqidiki közitish we oylinish” bolup, doklatta Uyghurlarning “Bölgünchilik heriketliri” tepsiliy bayan qilin'ghan. Külkilik yéri shuki, maqalida “Sotsiyalistik tüzüm astidiki shinjangning güllep yashnawatqanliqi, her millet xelqining dostane, inaq yashawatqan” liqi köptürüp bayan qilinish bilen birge “Shinjangdiki bölgünchilikke qarshi küreshning eng yuqiri pellige kötürülgen” likimu otturigha qoyulup, bu ikki xil bayanning öz ara ziddiyetlik bolup qalghanliqini ma dajéng özimu bayqimighan. Démisimu, milletler dostane we inaq yashawatqan jem'iyette, bölgünchilik qandaqmu yuqiri pellige chiqalisun? mezkur doklatta yene Uyghurlarning 1950-yilidin tartip taki 1995-yilighiche bolghan nechche on yilda bingtüen xitaylirining bayliq menbelirini bulang-talang qilish we türlük zorawanliqlirigha qarshi élip barghan küreshliri “Milliy bölgünchilik, xitay öchmenliki” süpitide teswirlen'gen. Shundaqla xitayda bu doklat Uyghurlarning obrazini xunükleshtürüshte muhim rol oynighan. Wang léchüen wezipe ötigen waqitlardin tartip taki shi jinping wezipige olturghuche bolghan ariliqta, Uyghurlar bilen bingtüen arisidiki küreshning xaraktéri xitay teripidin burmilinip, kommunist xitayning “Üch xil küchlerge qarshi kürishi” ge aylandurulghan. Hetta shi jinpingning 2008-yili wang jén tughulghanliqining 100 yilliqini xatirilesh yighinida wang jén'gha bergen bahasidinla, bingtüenning xitay hakimiyitide tutqan ornigha éniq baha béreleymiz. Shi jinping eyni chaghda wang jén'gha “Yoldash wang jén ilghar bir kompartiye ezasi, ulugh pirolétariyat inqilabchisi, siyasiyon… döletning eng ilghar rehbiri. U özining 60 nechche yilliq inqilab hayatida xitay xelqining azadliqi we yéngi xitayning qurulushi üchün zor töhpe qoshqan. U shu töhpiliri bilen her millet xelqining hörmiti we söygüsige érishken” dep baha bergen. Démek, wang jénni mu'eyyenleshtürüsh bilen bingtüennimu mu'eyyenleshtürüshning mahiyette héchqandaq perqi yoq bolup, bundaq mu'eyyenleshtürüsh hetta shi jinping xitayning dölet re'islik wezipisige olturushtin 4 yil awwal yüz bergen. Téximu muhimi, wang jén tughulghanliqining yüz yilliqini xatirilesh we yuqiriqidek baha bérishning özila, bingtüenning Uyghurlar üstidiki jinayetlirining xitay hakimiyitining yétekchilikide élip bérilghanliqini delillep béridu.
Derweqe, shi jinping wezipige olturghandin kéyin, bingtüenning Uyghur élidiki hoquqi téximu zoriyip, irqiy qirghinchiliqning ochuq-ashkara yürgüzülüshige muhim asas saldi. Kommunist xitay Uyghur élide bingtüenni wasite qilip, Uyghurlargha mustemlike siyasetlerni yürgüzdi. Uyghurlardiki namratliq, ma'aripta chékinish, ishsizliq, irqiy we milliy kemsitishler, üch xil küch namida qarilinishlar, Uyghurlarning türlük qarshiliq heriketlirining asasliq sewebliri bolsimu, lékin xitay Uyghurlarning bu qarshiliqliri bingtüendin ibaret bu qanunsiz herbiy qarawullar arqiliq basturdi. 75 Yil awwal Uyghur élige tajawuz qilip kirgen we kéyin “Ishlepchiqirish we qurulushqa yardem bergüchiler” ge ayliniwalghan xitay qoralliq eskerliri, mana bügün Uyghurlarni nazaret astigha élish we irqiy qirghinchiliq qilishtiki tayanch küchke aylandi. Bu 70 yil jeryanida Uyghurlarning herqandaq shekildiki qarshiliq we naraziliqlirini basturushqa, mesilen, tipik bolghan 1997-yilidiki ghulja yashlirining, 1990-yilidiki barin xelqining, 2009-yilidiki ürümchi Uyghur yashlirining naraziliq heriketliri basturup qirghin qilishqa bingtünning qatniship muhim rol oynap kelgenliki uning qandaqtur ishlepchiqarghuchi, güllendürgüchi, yardem bergüchi emes belki Uyghurlarning démokratiye, erkinlik, milliy, diniy étiqad hoquqlirini telep qilishini wehshiyane basturidighan natsistlarche küch ikenlikini körsetti.
Paydilan'ghan menbeler:
https://www.neac.gov.cn/seac/xwzx/201410/1010512.shtml
http://web.archive.org/web/20201011053305/http:/www.carbontree.com.cn/NewsShow.asp?Bid=4294
http://web.archive.org/web/20030903132719/http:/www.huaxia.com/xjbt/xjjsbt_002.htm
http://web.archive.org/web/20190614054200/http://www.gov.cn/ldhd/2008-04/11/content_942704.htm
[Eskertish: mezkur obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]