Mutexessisler: “Bingtüen bilen yerlikni öz'ara qoshuwétish Uyghur aptonom rayonini yoqitishning pilani bolush mumkin”

Uyghur éli we xitay weziyitini közitiwatqan mutexessisler, Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy shixenze shehiride otturigha qoyghan bingtüen bilen yerlik (yeni Uyghur aptonom rayoni) ni öz'ara qoshuwétish chaqiriqini mahiyette Uyghur diyaridiki aptonomiye sistémisini iskenjige élip, uni axiriqi hésabta yoq qilishning aldinqi pilani bolush mumkinlikini ilgiri sürmekte.

 “Shinjang géziti” torining 3-iyul bergen bu xewirige asaslan'ghanda, ma shingruy shixenzige bérip awiyatsiye, toqumichiliq, énérgiye saheliridiki nuqtiliq karxanilarni közdin kechürüsh jeryanida, bingtüen bilen yerlik (yeni Uyghur aptonom rayoni) ni öz'ara qoshuwétish, bingtüenning ewzelliki we yoshurun küchini toluq jari qildurush, bingtüen bilen yerlikning bir gewdilishishide bingtüenning siyasiy we iqtisadiy jehettiki ewzellikidin toluq paydilinish chaqiriqini otturigha qoyghan.

 “Bingtüen géziti” 2023-yil 3-awghusttiki xewiridimu, bingtüen partkomining 8-nöwetlik 5-yighinida yighinda otturigha qoyulghan 6 nuqtiliq telep élan qilin'ghan bolup, uning ichide “Bingtüenning yéngi tiptiki sheherlishishini tézlitish, sheher-yézilarning birlishishni chongqurlashturush, bingtüen bilen yerlikning qoshulushini omumyüzlük ilgiri sürüsh, bingtüen bilen yerlikni bir shahmat taxtisigha aylandurush” qatarliqlar alahide tekitlen'gen idi.

Amérikadiki weziyet analizchisi gordon chang (Gordon G. Chang) Ependi, ma shingruy shixenzige bérip awiyatsiye, toqumichiliq, énérgiye saheliridiki nuqtiliq karxanilarni közdin kechürüsh jeryanida, “Bingtüen bilen yerlikni birleshtürüsh xizmitini ilgiri sürüsh” heqqide qilghan sözlirige jiddiy inkas qayturup mundaq dédi:

 “Shinjang ikki chong mesilige duch keldi. Ularning biri hazir shinjang xitayning bir qismi bolghachqa, xitay duch kéliwatqan iqtisadiy kirizisqa shinjangmu duch kelmekte. Shi jinping éksport qilish yoli bilen bu iqtisadiy kirizistin qutulushqa urunuwatidu. Uning bu pilani emeliyetke uyghun emes. Bu shinjang ishlepchiqirish we qurulush bingtüenining ishlepchiqirish iqtidarini ashurushqa urunushining sewebi. Shinjang duch kelgen ikkinchi kirizis, yeni ikkinchi mesile shuki, dunyadiki herqaysi döletler shinjangda ishlepchiqirilghan mehsulatlarning mejburiy yaki qul emgiki bilen ishlen'genlikini chüshinishke bashlidi. Shunga, ular bu mehsulatlarning öz bazirigha kirishini chekleshke we tosushqa bashlidi. Shunga ular hazir shinjangda hel qilalmaydighan mesililerge duch kelmekte. Shinjangda bingtüen bilen yerlikning qoshulushi alliburun bar idi. Hazir xitay emeldarliri puqrawi teshkilatlarning xitay armiyesige qoshulushini, ularni téximu bir gewdilishishke chaqiriwatidu” .

Ma shingruy yene, bingtüen bilen yerlikning bir gewdilishishini tézlitish üchün, partiyening shinjangni bashqurush istratégiyesini toluq yolgha quyush, bingtüen bilen yerlik partkom rehberlikining hemkarliqi we mes'uliyet tüzümini kücheytish, bingtüen bilen yerliktiki her millet xelqining ittipaqliship, medeniyette öz'ara yughurulup kétishini emelge ashurush, bingtüen bilen yerlikning iqtisadiy jehettiki gireleshme tereqqiyatini ilgiri sürüsh qatarliqlarni tekitligen. Shuning bir waqitta, ma shingruy toqumichiliq sana'itining teminlesh zenjirini yaxshilash heqqide yolyoruq bergen. U buni “Yéngi bir modél” dep teripligen.

Amérikidiki rend siyaset tetqiqat merkizi (RAND Corporation) istratégiye we xewpsizlik mutexessisi raymond ko (Raymond Kuo) ma shingruy otturigha qoyghan bu “Yéngi modél” heqqide söz qilip mundaq dédi:

 “Ma shingruy bu yéngi modélni otturigha qoyush arqiliq, xitay merkiziy hökümitining telipige inkas qayturdi, déyishke bolidu. Xitay kommunist partiyesining yéngi pilanida özining xususiy igilikni qollaydighanliqini we tereqqiy qilduridighanliqini jakarlidi. Emma ular iqtisadiy kasatchiliqtin qutulush üchün éksportni mesilisini ongshash kérek. Ular bu kesipler üchün ishlitidighan emgek we mebleghge mohtaj. Bingtüen'ge oxshash dölet karxaniliri buning üchün mukemmel bir qurulush. Bular arqiliq emgek we meblegh éhtiyajini hel qilalaysiz. Tesewwur qilalaymizki, shinjangdiki toqumichiliq sana'iti bolupmu hökümetning iqtisadiy iqtidarni ashurup, xitayning omumiy iqtisadiy ehwaligha yardem béreleydu” .

Türkiye hajettepe uniwérsitétining tarix dotsénti we Uyghur tetqiqat institutining mudiri doktor erkin ekrem ependining qarishiche, ma shingruy otturigha qoyghan bingtüen bilen yerlik (yeni Uyghur aptonom rayoni) ni öz'ara qoshuwétish chaqiriqi, yeni xitayning bingtüen sistémisini kücheytishi bolsa mahiyette xitay hökümitining Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki eng négizlik ariliqni buzup tashlap, assimilyatsiye tizlitidiken. Axiriqi hésabta buning Uyghur diyaridiki aptonomiyeni ajizlitish we yoq qilishning teyyarliq xizmiti bolush éhtimalliqi bar iken.

Bingtüen qurulghandin buyan, xitay merkiziy hökümiti bingtüenni “Shinjangning muqimliqini saqlash” ning herbiy we iqtisadiy tayanch küchi qilip ishlitiwatqan bolup, adriyan zénz qatarliq tetqiqatchilarning doklatidin qarighanda, shi jinping hoquq tutqan 10 yildin artuq waqit mabeynide bingtüen alahide étibargha ériship, bir yaqtin Uyghurlarni keng kölemlik basturushqa qatnashsa, bir yaqtin yüz minglighan lagér tutqunlirini qul emgikige sélip, uningdin paydilinip kelgenliki melum. Amérikaning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” 2022-yil 6-aydin bashlap ijra qilin'ghandin buyan, bingtüenning paxta mehsulatliri amérika we bezi gherb döletliride cheklimige uchrap kelmekte idi.