Qazaq lagér shahiti : bizni kim qoghdaydu? kim ige chiqidu?

“Uyghur sot kollégiyesi” ning ikkinchi qétimliq guwahliq anglash yighinida qazaqistandin london'gha bérip guwahliqtin otken qazaq guwahchilar (soldin onggha) baqitali nur, orinbék köksibék we érbaqit otarbay. 2021-Yili 12-séntebir, london.

 Xitay hökümitining Uyghur diyarigha qurghan lagérlarni, u jayda yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliqini dunyagha ispatliq anglatqan Uyghur we qazaq lagér shahitliri biwasite we wasitilik halda xitayning tehditlirige, ularning a'ilisimu her türlük ziyankeshliklirige uchrap kelmekte.

Özining heqiqiy kimliki bilen lagérlar we irqi qirghinchiliq toghruluq guwahliq bériwatqan pidakar Uyghur we qazaq lagér shahitlirining köpinchisi nöwette démokratik erkin döletlerde panahliq tiligen bolsimu, hélihem xitayning béqinida, yeni xeterge téximu yéqin turuwatqanlirimu bar.

2021-Yili 9-ayning 10-künidin 13-künigiche londonda échilghan Uyghur sotining ikkinchi qétimliq ispatliq anglash yighinida xitayning jaza lagérliri we uning u jaydiki insaniyetke qarshi jinayetliri üstidin ispatliq bergen achquchluq lagér shahitliridin bext'eli nur ayali we perzentliri bilen hélihem qazaqistanda turmaqta.

Gerche u qazaqistan girazhdanliqigha ötüp bolghan bolsimu, xitay we qazaq da'irilirining dawamliq parakendichilikige uchrawatqan bext'elining ehwalini bixeter dégili bolmaydu.

 14-Awghust bext'elidin mundaq bir widiyoluq inkas tapshuruwalduq.

Qazaq lagér shahiti bu widiyosida özining we a'ilisining bixeterlikidin endishe qiliwatqanliqini éytidu. Bolupmu u london Uyghur sot kollégiyeside Uyghur we qazaqlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini dunyagha anglatqandin buyan özi we a'ilisige qazaqistan bixeterlik tarmaqliridin üzlüksiz tehdit kéliwatqanliqini bayan qilip “Bizni kim qoghdaydu? ya qazaqistan qoghdiyalmisa, kim qoghdaydu? bizge kim ige chiqidu? biz lagér shahitlirining tehditke uchrawatqanliqimizni dunya bilishi kérek” deydu.

Bext'eli bu guwahliqida yene “Sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq siyasiti toxtimidi. Xitayning qazaqistandin sherqiy türkistan'gha erkin bérip kéliwatidu dégenliri yalghan, barghili bolsa biz barsaq bolmamdu? bizningmu uruq tughqanlirimizni körgümiz bar. Ular körsetmeydu . Qazaqistan pirézidénti-5 ayda xitaygha barghanda, xitaygha qarshi gep qilghanlarni qazaqistandin xitaygha qayturup heqqide pütüshkenlikini anglawatimiz. Lagérlarni dunyagha anglatqan bizge oxshash guwahchilar tehdit astida qalduq, qanche qétim soraq qilinduq, qanche qétimlap tayaq yéduq . Buni dunya bilsiken deymen” .

Ziyaritimizni qobul qilghan bext'eli özining yéqinqi künlerde téléfon arqiliq toxtimay saqchixanigha chaqirtiliwatqanliqini bildürdi. Uning éytishiche, bundaq tehditler uning london sotigha bérip kélishidin kéyin kücheygen.

2022-Yili 2-ayning 25-küni, kech sa'et 8-9 lar etrapida u ishtin yénip, almuta shehiridiki sayahet kochisida öyige piyade kétiwatqinida, tuyuqsiz arqisidin kelgen yüzliri niqabliq 3 kishi teripidin qattiq urup yarilandurulghan we hoshidin ketken. Bext'eli bu qestte xitayning qoli bar dep qaraydiken.

Biz uningdin néme üchün shundaq guman qilghini sorighinimizda, u “Ular méni urup hoshumdin ketkende, yénimda pul we yanfonlirim bar idi, eger bulangchi yaki bashqisi bolsa idi, yénimdiki nersilirimni éliwalghan bolatti. Lékin ular héchnémemni almaptu. Ularning meqsiti méni qorqutush, buningda choqum xitayning qoli bar” deydu.

Bext'elining éytishiche, eyni waqitta, yeni 2021-yili 9-ayda londondiki Uyghur sotida guwahliq bérishke chaqirtilip uzun ötmeyla, uninggha namelum kishiler téléfon qilip uni london'gha barmasliqqa agahlandurup, “Xitaygha qarshi gep qilishni toxtatmisang séni xitaygha qayturimiz” dep tehdit sélishqa bashlighan.

Bext'eli buninggha pisent qilmay, londonda guwahliqtin ötken. Emma u london'gha kelgen waqitta, qazaq saqchiliri uning öyige bésip kirip uning ayali we balilirigha tehdit salghan. Uning ayali gülnar xanim, bext'eli kelgüche balilirini élip sehradiki tughqanlirining öyide bir mezgil yoshurunushqa mejbur bolghaniken.

Gülnar xanim u küni bolghan weqeni sözlep mundaq deydu: “2021-Yili 9-ayning 9-küni etigen sa'et 10 lar idi, ikki qizim mektepke ketken. Men kichik oghlum bilen öyde, ashxanida tamaq étiwatqanidim. Tuyuqsiz ishikning qongghuriqimu chalmay öyge birliri basturupla kirdi. Almuta oblastliq saqchi idarisining bashliqliridin biri ‛bext'eli qéni? ‚ dep soridi. Men ‛bilmeymen‚ dédim. Ular ‛nedin bolsa chaqirtip kélishing kérek. Bizning qazaqistanning tashqi ishlargha mes'ul yuqiri derijilik bashliqlardin shundaq buyruq keldi. Xitay bext'elining üstidin shikayet qiptu, u ikki döletning otturisigha ziddiyet salidighan heriketlirini toxtatsun. Derhal qaytip kélip bir kün ichide özini melum qilsun. Bolmisa aqiwiti yaxshi bolmaydu‚ dep tehdit ishlitip, qorqutup kétishti” .

 Bext'eli we ayali özliri uchrighan bu tehditni 2021-yili 30-dékabir azadliq radiyosighimu anglatqaniken.

Bext'eli nur 2019-yili 12-ayda tunji qétim radiyomizda guwahliq bergenidi. U özining esli yurti chapchaldin, qazaqistan'gha köchmen bolup barghandin kéyin, 2015-yilidin bashlap chégra sodisi qilip a'ilisini qamdap kelgenlikini, halbuki 2017-yili, 10-ayning 29-küni qazaqistandin qorghas chégrasi arqiliq yurtigha qaytqinida bolsa sewebsiz tutqun qilin'ghanliqini,  axiri 2018-yili 11-ayning 16-küni késel sewebidin yérim jan halda qoyup bérilgenlikini bayan qilghanidi.

Bext'elining qazaqistandiki baliliri we ayalining qazaqistan da'irilirige toxtimay erz qilishi netijiside, xitay 2019-yili, 8-ayda bext'elining qazaqistan'gha chiqishigha yol qoyghan. Bext'eli nur lagérda yatqan jeryanida jiger yallughi we öpke yallughigha giriptar bolghan hemde börek we bashqa ichki ezaliridin jem'iy 9 xil oxshimighan késellik peyda bolghaniken. U qazaqistanda a'ilisi bilen jem bolup uzun ötmeyla, radiyomizgha we bashqa xelq'araliq metbu'atlargha, xitay hökümitining Uyghur we qazaq xelqi üstidin yürgüzüwatqan insaniyetke qarshi jinayetlirini anglitishqa bashlighanidi.

 Chapchalda déhqan a'iliside dunyagha kelgen qazaq lagér shahiti bext'eli, kichikidin Uyghurlar bilen birge ösüp yétilgen we hetta lagérdimu Uyghurlar bilen qamalghanliqini bildürgenidi, u yene chapchaldiki asasliq lagérlarning orunliri we Uyghur puldar baylarning hemmisining yoqilang sewebler bilen bu lagérlargha qamalghanliqini ashkarilighanidi . Shundaqla u yene chapchal nahiyesining özidila ikki yil jeryanida jem'iy 5 lagér qurulghanliqini, bu lagérlargha jem'iy 30 mingche adem qamalghan bolushi mumkinlikidek muhim uchurlarni teminligenidi.

Bext'eli nur shu waqittin bashlap xitay we qazaq da'irilirining her xil tehditlirige duch kelgen bolsimu, dunya metbu'atlirigha guwahliq bérishni toxtatmidi. Biz uningdin bixeterliki tehdit astida turuwatqinigha qarimay yene guwahliq bérishige néme türtke boluwatqanliqini sorighinimizda, u “Chünki irqiy qirghinchiliq téxi toxtighini yoq, méning béshimgha néme kélishidin qet'iy nezer men guwahliq bérishni toxtatmaymen, chünki méning dewatqanlirim heqiqet. Men bedel töleshtin qorqmaymen, emma buning üchün a'ilem, balilirimmu bedel tölewatidu. Eng yamini yéngi tughulghan newremmu tirik yétim bolup qaldi. Ashu newrem üchün bolsimu buni anglatmisam bolmaydu. Biz a'ile boyiche tehditke uchrawatimiz” dédi.

Bext'elining éytishiche, xitay we qazaqistan da'irilirining toxtimay parakendichilik qilishi seweblik uning a'ilisining xatirjemliki buzulupla qalmay, küy'oghli we qudilirimu tehditlerge duch kelgen. Mushu seweblik chong qizi ajrishishqa mejbur bolghan. 9 Ayliq newrisini hazir bext'eli we ayali béqiwatqan bolup, ularning künliri “Qazaqistan bizni xitaygha qayturuwétermu? bu nareside newremge birer xeter yétermu? ” dégen endishe ichide ötmekte iken.