Боснийә ирқий қирғинчилиқидин уйғур ирқий қирғинчилиқиға нәзәр

Сербрениса ирқий қирғинчилиқи хатирә мәркизи. 2024-Йили өктәбир, сарайево

Сербрениса ирқий қирғинчилиқида аман алғучилар өзлириниң шәхсий кәчмишлирини биз билән ортақлашқач, бүгүнки күндә охшаш қисмәтни бешидин өткүзүватқан уйғурларниң азаб-оқубәтлиригә дуня җамаитиниң техиму йеқидин диққәт қилиши лазимлиқини билдүрүшти.

Боснийә мусулманлириниң қәлб ярилири һелиһәм шипа тапқини йоқ

8 Миң роһ, 8 миң инсан мәңгүлүк уйқуға кәткән бу улуғ тупрақниң, мундин 30 йил муқәддәм әшәддий қирғинчилиқини бешидин кәчүргән боснийә мусулманлири үчүн әбәдий изтирап вә бир пүтмәс яриға айланғанлиқи қәбрә бешида һаза ечиватқан, яки дуа оқуп сүкүнатқа чөмгән кишиләрдин рошән көрүлүп туратти.

75 яшлар чамисидики саманта фахруддин ханим бу йәргә дәпнә қилинған инисиниң қәбрисини йоқлаш вә “униң роһиға атап фатиһә оқуш үчүн” германийәдин кәлгән икән.

RFA/Memetjan Jume

Биз уни “сербрениса ирқий қирғинчилиқи хатирә мәркизи заратгаһлиқи” ни зиярәт қилиш җәрянида, япйешил чөплүк үстигә худди дәрәхсиман рәт-рәт қилип тизлиған 8300 дин артуқ ач рәңлик қәбрә ташлири арисида көз йеши қилип йүрүватқан йәрдә учраттуқ.

Униң ейтишичә, 1992-йили униң 25 яшлиқ иниси зафиқ фахрудин серб қораллиқ күчлири тәрипидин аилисидин айрип елип кетилгәндә, униң 4 яшлиқ оғли униң билән қалған икән. У, әйни чағдики тирагедийәләрни әслигинидә униң көзлири яшлири булақтәк төкүләтти.

“уларниң һәммиси худди түнүгүн болғандәкла есимдә турупту, гоя түнүгүнла йүз бәргәндәк”, дәп уһсинатти у, көз яшлирини сүрткәч.

У иниси билән видалашқан шу паҗиәлик дәқиқини әсләп “еним меңишида ‛маңа ача, оғлумға баш пана болуп қойғин, мән чоқум қайтип келимән, әмма қачан қайтип келидиғанлиқимни билмәймән.‚ дегән. Инимниң оғли һәқиқәтән дадисини тартти, әмма инимниң орини басалмайду.” деди у, тола йиғлап қизирип кәткән көзлиридин тохтимай қуюлуватқан яшлирини сүрткәч.

Иниси һәққидә гәп болғанда бу оттура бой, әмма бешиға кәлгән шунчә еғир риязәтләргә қаримай тимән көрүнидиған бу момайниң һәр бир сөзи вә алған һәр бир нәписиниң йүрәк бағрини тилғап чиқиватқандәк азаблиниватқанлиқини көрүвалғини болатти.

Униң ейтишичә, бу қәбристанлиққа униң шу қирғинда өлтүрүлгән биваситә 9 аилә әзаси үчүн хатирә теши тикләнгән икән. Аридин 30 йил откән болсиму, әмма униң қәлб яриси техи пүтмигән. У, германийәгә йәрләшкән икки йилдин буян писхологларға көрүнгән, даваланған болсиму, йәнила шу еғир йоқитишниң асаритидин толуқ қутулалмиған.

Боснийә гиритсиговина 1992-йилидин 1995-йилғичә йеқинқи заман дуня тарихидики әң паҗиәлик ирқий қирғинчилиқини бешидин кәчүргән бир дөләт. У җәрянда асаслиқ бошнак мусулманлирини өз ичигә алған 100 миңдин артуқ адәм өлтүрүлгән, икки милйондин артуқ адәм өй-маканлиридин айрилған.

RFA/Memetjan Jume

Шу ирқий қирғинчилиқта һаят қалғучилардин бири алмаса салиһовичниң һекайисиму юқириқидәк вақитсиз җудалиқ әслимилири билән толған.

Әйни йили әмдила 8 яшқа киргән алмаса аилидикиләр билән бирликтә мәһәллисигә бастуруп келиватқан серб қораллиқ күчлиридин қечип, 1994-йили б д т тинчлиқ сақлаш қисимлири қатарида голландийә қисимлири сербренисадики бир батарейә завутиға қурған муһапизәт райониниң алдиға топлиниду.

Бәхткә қариши уларни өз ичигә алған бир нәччә миң адәм арисидики асасән әскәр йешидики әрләр панаһлинишқа еришәлмәйду.

1995-Йили 13-июл газармидин чиқириветилгән, яки газармиға киргүзүлмәй қайтуруветилгән шу чарисиз әрләр арисида алмасаниң 18 яшлиқ акиси абдулла салиһовичму бар болуп, шуниңдин кейин униңдин хәвәр болмайду. Кейин униң 1995-йили 11-июлдин башлап сербрениса районидики топлап өлтүрүш мәйданида қирғин қилинған икки миңдәк бошнак мусулманлири билән қошуп топлап қәтл қилинғанлиқи мәлум болиду.

“бәхткә қарши, 13 июл биз чоң акимизни һаят көргән әң ахирқи күн болди, у бизниң аилидин айриветилди. Тоғрисини ейтқанда ачамдин айриветилди, чүнки у иккиси базиниң ичидә болуп һәм базидин әң ахирида айрилғанлардин иди. Тирагедийәлик йери акам кийин өлтүрүветилди. ”

Алмасиниңму акиси һәққидә сөзләватқинида көзлиридин әгкән яшлар рошән көрүнүп туратти. У, бу әшәддий қирғинчилиқ пәйда қилған роһий вә җисманий җараһәтләр мәңгү кемәймәйдиған болсиму, алға қарап һаятни давам қилишниң зөрүрлүкини билдүрди.

У ички һессиятини мундақ давам қилди: “мениңчә биз у пәйда қилған җараһәтләрдин тәлтөкүс сақийип кетәлмәймиз. Чүнки бизниң көпимиз бу һәқтә зинһар сөзләшмәймиз. Немә болғанлиқини анда-санда тилға илишип қоюшимиз, әлвәттә, июл ейи биз үчүн башқа айларға қариғанда азаблиқ бир ай. Лекин сиз ирқи қирғинчилиқта йоқитип қойған кишилириңиз һәққидә сөзлигиниңиздә, у бир хил йәңгилрәк чүшиду, чүнки буларни әсләш арқилиқ уларниң сиз билән һаман биллә икәнликини һес қилисиз. Һәм бу хил әстә сақлаш сизниң һаятта алға қарап меңишиңизға түрткә болиду. Бәзидә сиз техи бәк һәсрәт чекип тола қайғуруп кетиштинму оңайсизлинип қалисиз чүнки пүтүн аилә әзалиридин айрилип қалған анилар бар. Мән төттин оғуллири вә әрлиридин. Айрилип қалған нурғун аниларни билимән, улар бүгүн ялғуз яшаватиду. Демәк сиз ашу аниларға қарап улардин чидам вә сәвр таписиз.”

Уйғур ирқий қирғинчилиқи

Хитай һөкүмити 2017-йили уйғур қатарлиқ түркий мусулманлириға қарита кәң көләмлик бастуруш сиясити йүргүзүшкә башлиған. Коммунизм қурбанлири хатирә музейиниң алий тәтқиқатчиси ариян зензниң қаришичә, бу җәрянида әң аз дегән 1800 миң уйғурларни өз ичкә алған түркий мусулман лагерларға ташланған.

Америка һөкүмити 2021-йили январда хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзгән бастуруш сияситини “инсанийәткә қарши җинайәт” вә “ериқи қирғинчилиқ” дәп елан қилди.

Шундин кейин америка дөләт мәҗлисини өз ичигә алған 10 дин артуқ дөләтниң парламентлири уйғур ирқий қирғинчилиқини етирап қилған иди.

RFA/Memetjan Jume

Боснийә мусулманлири уйғур вәзийитидин хәвәрдар

Ундақта йеқинқи заман дуня тарихида зор қирғинчилиқни бешидин кәчүргән боснийә мусулманлири, уйғур мусулманлириниң бешиға кәлгән қисмәтләрни қанчилик билиду?

Биз бу соалимизниң җавабини тунҗи болуп боснийәниң пайтәхти сарайево шәһиригә қурулған “ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт мозийи” дин таптуқ. Бу музей асаслиқи боснийә ирқий қирғинчилиқиға беғишланған болсиму музейниң ирқий дуняниң һәр қайси җайлирида йүз бериватқан қирғинчилиқларға беғишланған ханисида “шәрқий түркистанда зулум бар, уйғур ирқи қирғинчилиқ тохтитилсун” дегән тиләкләр йезилған бир беғишлима есилған иди.

Бу һәқтә тохталған музейниң директори азим халич у беғишлимини бу музейни зиярәт қилғучилар йезип қалдурғанлиқини ейтти.

У мундақ деди: “мениңдин ‛уйғур ирқи қирғинчилиқи һәққидә немиләрни билисиз‚ дәп сорисиңиз, сәмимийлик билән ейтсам мән көп нәрсә билмәймән. Лекин, инсанлардин уларниң сиясий һоқуқи вә кишилик һоқуқини тартивелишниң өзиму бир хил җинайәт. Бу хил җинайәт бу йәрдә йүз бәргән һәм шу тапта дуняниң һәммә йеридә җүмлидин уйғурларғиму йүз бериватиду. ”

Сербрениса райониға йеқин җайлашқан мисир намлиқ бир базарда турушлуқ ашпузул хоҗайини 39 яшлиқ абду порковичму қирғинчилиқтин аман қалғучиларниң бири. Уму хитай һәққидә уларға йитип кәлгән учурларниң, улар ғәззә һәққидә еришкән учурлардәк мол әмәсликини, әмма уйғурларниң бешиға кәлгәнләрдин хәвәрдар икәнликини ейтти.

У мундақ деди: “мусулман дуняси сүкүттә туруватиду, мусулман уйғурларниң дини вә башқа хаслиқлири түпәйлидин мәҗбурий әмгәк лагерлириға соланғанлиқи вә тән җазасиға учриғанлиқлирини билимиз. Мән қандақ тәсвирләшни билмидим, уйғурларниң һәммә әркинлики боғуветилди, мениң билидиғанлирим мушунчилик.”

Боснийә мусулманлири қоғланған маканлириға қайтишқа башлиған

1992-Йилидин 1995-йилғичә давам қилған боснийә урушиға 1995-йили декабирда түзүлгән “дайтон тинчлиқ келишими” билән хатимә берилгән. Нәтиҗидә серб қораллиқ күчлири тәрипидин серблар көп санлиқни игиләйдиған районлардин “тазиланған” яки қоғланған бошнак мусулманлири аста-аста әслидики өй-җайлиридин қайтип келип маканлишишқа башлиған.

RFA/Memetjan Jume

Буларниң бири абду поркович. У 2006-йили нурғун риязәтләрдин кейин дадисидин мирас қалған өйини қайтуруп елип, ашпузулни қайта ечишқа мувәппәқ болған.

 Униң ейтишичә, әйни йили у, йәттә яшлар әтрапида болуп дадиси бир мәктәпниң оқутқучиси, әмма уму серб қораллиқ күчлири тәрипидин өлтүрүлүш мәйданиға һәйдәп кетиливатқанда тәлийи оңдин келип қечип қутулған.

RFA/Memetjan Jume

Униң қаришичә, серблар йәрлик мусулманларни тазилаймиз, дәп шунчә қирғинчилиқ елип барған болсиму, ахири уларниң барлиқ тиришчанлиқи мәғлубийәт билән аяғлашқан. Униң қоғланди қилинған ата мирас маканиға келип йәрлишәлигәнликниң өзила буниң испати.

 “мән дәл ирқий қирғинчилиқ болған маканға-бизниң йәр йүзидин сүпүрүп ташлинишимиз қәст қилинған вә серблар бу йәрдә мусулманлар болмисун, дәп арзу қилған йәргә қайтип кәлдим.”

Биз башта муңдашқан саманта фахруддин ханимму һаятини һәр хил роһий мушәққәтлирини йеңип һаятини давамлаштуралиғанлиқидин вә акисиниң қәбрисини йоқлап, униң билән муңдишалиғанлиқидин рази.

Униң дейишичә, униң һазир уч қизи вә 7 нәвриси бар, инисиниң оғлини баличилап беқип чоң қилған.

 “мән сәвәблик шунчә адәм бу дуняға апиридә болди. Бу толиму хәйрлик бир иш, әмма мениң яшаш-яшимаслиқим һеч әһмийәтсиздәк туюлиду. Лекин, мән йәнила пәрзәнтлирим үчүн һаят туралиғинимдин толиму хурсәнмән.”

Бу йил 36 яшлиқ алмаса салиһовичму аман қалған аилә әзалири билән һаятини қайта қурған, боснийәниң тулза областида яшап алий мәктәпләрни тамамлиған вә кейин 2024 йили ана юртиға қайтип келиду. У акиси абдулла билән әң ахирқи қетим видалашқан орунға, йәни әйни йили б д т тәркибидики голландийә сақлаш қисимлири газарма қилип ишләткән бинаға қурулған “сербрениса ирқий қирғинчилиқ қурбанлири хатирә мәркизи” гә ишқа чүшкән. У 2021-йилидин буя мәзкур мәркәзниң ташқи ишларға мәсул хадими болуп вәзипә өтимәктә.

Алмаса мундақ деди: “шу чағда биз бу йәрниң кейин хатирә мәркизигә айлинип қалидиғанлиқини ойлап бақмиған идуқ. Ирқи қирғинчилиқ 1995-йики 11-июлдин кейинки һәптидә йүз бәрди. Әрләр вә оғулларниң көп қисми қәтл қилинди. Бүгүн бу хатирә сарийиниң мәвҗутлуқи ашу қәтл қилинғанларни хатириләш һәм әсләш, йәни уларниң кимлики вә қандақ инсанлар икәнликини әстә сақлаш үчүндур. ”

2007-Йили 26-феврал, хәлқара җинайи ишлар соти сербрениса қирғинчилиқини “ирқий қирғинчилиқ” дәп рәсмий етирап қилди. Боснийә серблириниң сабиқ пирезиденти радован карадич 2016-хәлқара сот тәрипидин уруш җинайити вә инсанийәткә қарши җинайәт билән әйиблинип, муддәтсиз қамақ җазасиға һөкүм қилинди. Сербийәниң сабиқ пирезиденти слободан милочевич рәсмий җазаға тартилиштин бурун 2006-йили йүрәк кесили билән қаза қилди.

Боснийә хәлқи 20-әсирниң ахири он йилида зор ирқий қирғинчилиқини бешидин кәчүргән болсиму дөлитиниң мустәқиллиқини қоғдап қалғандин башқа әсли қоғланған маканлириға қайтип келишип һаятини ниспий тинчлиқ ичидә давам қилмақта. Һалбуки, уйғур ели һәққидики хәвәрләр америка ташқи ишла министирлиқиниң баянатиға қариғанда уйғур ирқий қирғинчилиқи һелиһәм давам қилмақта.

Уйғурларниң изтираплириға қачан хатимә берилиду?

Ундақта 21-әсирниң дәсләпки йеримида ирқий қирғинчилиққа учраватқан уйғурларниң изтираплириға қачан хатимә берилиду?

Яқа юртларда сәрсан-сәргәрдан болуп йүрүватқан, мусапирлиқ һаятида уруқ-туғқан, ата анилиридин вақитсиз айрилған уйғурлар уларниң қәбрилирини қачан йоқлап уларниң роһиға атап дуа тилавәт қилиш пурсәткә игә болиду?

RFA/Memetjan Jume

Бу һәқтә тохталған алмаса салиһович ханим боснийә ирқий қирғинчилиқини тохтитишта мәғлуп болған хәлқара җәмийәттин әмәлий бир һәрикән күтидиғанлиқини билдүрди.

У мундақ деди: “биз йиллардин бири “ирқий қирғинчилиқ әмди қайта йүз бәрмисун” дегән садани яңритип келиватимиз, әмма биз уни һәр күни көрүватимиз, биз униң оттура шәрқ кишилиригә йүз бериватқинини көрүватимиз, өткәндә африқида йүз бәргинини көрдуқ. Буларни тохтитидиған әмәлий һәрикәт болғини йоқ. Шуңа хәлқара җәмийәт өзлириниң һәрикитини күчәйтип, заманимизда бу ишларниң һәр қандақ инсанниң бешиға келишини тохтитиши керәк. Бүгүн биз бу хатирә сарийи һәққидә сөзлидуқ, әтә мушундақ вәһший җинайәтләрниң йүз бериши түпәйли пәйда болидиған башқа хатирә сарийи һәққидә сөзләп қелишимиз мумкин. Бүгүнгә қәдәр, хәлқара җәмийәт у җинайәтләрни тохтитишта мәғлуп болди. ”

Һалбуки, японийәдә пәлсәпә тәтқиқати билән шуғуллиниватқан доктор мухтәрҗан абдурахман уйғур қирғинчилиқиға җавабкар хитай рәһбәрлик қатлиминиң җинайи җавабкарлиққа тартилидиғанлиқи вә һаман бир күни уйғурларниң һөрлүккә еришидиғанлиқиға шәксиз ишинидиғанлиқини билдүрди.

У мундақ деди: “боснийә қирғинчилиқини садир қилғучи слободан милосевич хәлқара җинайи ишлар сотиниң қандақ җавабкарлиқиға учриған болса, ши җинпиң, униң қол астидикиләр вә униң фашист һөкүмитиниң һаман бир күни хәлқара җинайи ишлар сотида адаләткә учрайдиғанлиқиға қәтий ишинимиз. Биз шуниңға ишинимизки, бу қирғинчилиқ ахирида мустәқил уйғур дөлитиниң туғулушиға сәвәб болиду. ”

2024-Йили 12-айниң 18-күни йеңиланди