Höjjetlik filim “Buzulghan wede” amérika ammiwi téléwiziyeliride körsitilish aldida
2023.10.11

Amérikada ishlinip, bultur yoruq körgen höjjetlik filim “Buzulghan wede” , yehudiy chong qirghinchiliqidin kéyinki “Emdi qaytilanmaydu” dégen ehdining buzulghanliqi, Uyghur qirghinchiliqini öz ichige alghan dunyaning herqaysi jaylirida yüz bergen we yüz bériwatqan qirghinchiliqlar arqiliq yorutulghan filim.
Mezkur bir sa'etlik filimda, dunyaning oxshimighan jaylirida, oxshimighan waqitta yüz bérip kelgen irqi qirghinchiliqqa da'ir pakit we doklatlar, uni sadir qiliwatqan küchler we siyasetler tehlil qilinip, shu qirghinchiliqlardin aman qalghuchilarning chin we tewrenmes hékayiliri shundaqla, qirghinchiliqni toxtitish yolida tirishchanliq körsitiwatqan siyasiyon we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri ziyaret qilin'ghan.
Mezkur filim, 2022-yili 7-ayning 28-küni washin'gtondiki tunji qoyulush murasimidin kéyin, mezkur filim oxshimighan jaylarda körsitilgen we filim féstiwallirigha qatnashturulup, yaxshi inkas we bahalargha ériship kéliwatqanliqi melum idi.
“Buzulghan wede” de Uyghur irqi qirghinchiliqi nuqtiliq yorutulghan bolup, qilimning mexsus tor béti we uning taratqulardiki teshwiqat matériyalliridimu Uyghur lagér shahiti méhrigül tursunning süriti ishlitilgen.
Lagér shahiti méhrigül tursun, yéqinqi künlerde radiyomizgha özining “Buzulghan wede” filim guruppisi teripidin, mezkur filimning amérika ammiwi téléwiziye qanallirida körsitilidighanliqidin xewerlendürülgenlikini bildürdi. U, bu xewerni biz bilen ortaqliship: “Méning ümidim, bu filimni yalghuz amérika téléwiziye qanalliridila emes, dunyaning bashqa jayliridimu kengri tarqilip, Uyghurlar üstidin irqi qirghinchiliq we zulumning hazirmu toxtimay dawamlishiwatqanliqini téximu jiq kishilerning bilishi we buni toxtitishqa heriket qilishidur” dédi.
Méhrigül tursun radiyomizgha teminligen filim guruppisining uninggha ewetken élxétide mundaq déyilgen: “Biz sizge ‛buzulghan wede‚ filimining yuqiri süpetlik, yuqiri bahaliq pirogramma tüzüshning bashlamchisi bolghan amérika ammiwi téléwiziye istansisi bilen kélishim arqiliq ammiwi téléwiziyede körsitidighanliqini xushalliq bilen bildürmekchimiz, san firansiskodiki eng alqishqa ige KQED ning yeni, amérika qoltuq rayoni baziridiki PST de tunji qoyulush murasimidin kéyin, ‛buzulghan wede‚ amérikadiki ammiwi téléwiziye qanili (PBS) baziri qarmiqidiki barliq béketlerde üch yil tarqitilidu. Deslepki qedemde bu filimni 2023-yili 8-dékabir jüme küni kech sa'et 8 de körsitishni bashlaydu” déyilgen.
Shundaqla xette yene “Biz bu filimni kéler yilining béshida chong qirghinchiliqni xatirilesh küni we irqiy qirghinchiliqtin mudapi'elinish we aldini élish éyigha mas halda ammiwi téléwiziye qanili (PBS) qarmiqidiki sistéma bilen pütün memliket boyiche körsitilishi üchün teshwiq qilishni bashlaymiz” dep eskertilgen. Élxettiki uchurlargha qarighanda bu filim yene PBS. org Détali arqiliq ashkara tarqitilghandin bashqa amazondiki PBS Prime Video arqiliq tarqitilidiken.
KQED Bolsa döletlik ammiwi radiyo (NPR) , ammiwi téléwiziye qanili (PBS) qatarliq amérikadiki téléwiziye, radiyo, reqemlik taratqu we ma'arip mulazimiti qatarliq köp xil taratqular bilen ortaqlashqan we hemkarlashqan pütün memlikettiki eng köp körülidighan ammiwi téléwiziye istansilirining biri hésablinidu.
“Buzulghan wede” höjjetlik filimining ammigha ochuq toridiki uchurlardin melum bolushiche, uningda chong qirghinchiliqtin kéyinmu dunyada yene, kambodzhadin riwandaghiche bosniyedin darforghiche bolghan irqiy qirghinchiliq, dölet térrorluqliri yüz bergenliki hemde, hazirqi 21-esirning özidimu xitayda Uyghurlar, birmida rohin'galarning insaniyetke qarshi jinayetler, irqiy qirghinchiliqlarning qurbani boluwatqanliqi, irandiki yezidiler, ukra'inaliqlar rusiye hökümitining qolida azabliniwatqanliqi qatarliqlargha ayrim-ayrim orun bérilgen.
Irqi qirghinchiliqlardin aman qalghuchilarning azab-oqubetliri we tesirlik hékayilirini öz ichige alghan bu filim gerche échinishliq weqelikler arqiliq dawam qilsimu kishini ilhamlanduridighan ümidlik hékayiler tallan'ghaniken.
Mezkur filimgha musteqil höjjetlik filim ishlesh shirkiti (Gravitas Docufilms) ning rézhissori kurd norton (Kurt Norton) rézhissorluq qilghan, filim diréktori gaylé donsky (Gayle Donsky) bolup, sénariyesini alékis kalléros (Alex Calleros) , gaylé donski we kurd nortonlar (Kurt Norton) birliship yazghan.
Höjjetlik filim “Buzulghan wede” ning teshwiqat filimigha qarighanda, filimning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha da'ir bölikide, xitay hökümitining 2017-yilidin bashlap Uyghurlar üstidin élip bériwatqan zulumlirining birleshken döletler teshkilati we amérika qatarliq döletler teripidin irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet dep eyibliniwatqanliqi tekitlen'gen. Shundaqla yene bir milyondin artuq Uyghurning qulluq emgiki lagérlirida turuwatqanliqi hemde dunyada nurghun shirketlerning bu qulluq emgiki ishlitilgen mehsulatlargha baghlan'ghanliqi pakitliq körsitilgen.
Xitayning Uyghurlargha irqi qirghinchiliq élip bériwatqanliqi heqqide amérika dölet mejliside, ölüm lagéridin aman qalghuchi süpitide tunji qétim guwahliq bergen we zor tesir qozghighan lagér shahiti méhrigül tursun, amérikadiki Uyghur adwokat, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining sabiq re'isi nuri türkel ependi hemde, amérika dölet mejlisi ezasi jim mekgawrén (Jim McGovern) amérika amérika chong qirghinchiliq xatire muzéyi simon skjod irqiy qirghinchiliqning aldini élish merkizining mudiri na'omi kikolér (Naomi Kikoler) qatarliqlar ziyaret qilinip yorutulghan.
Filim diréktori gayli donsky téléfon ziyaritimizni qobul qilip filim yoruq kirgendin buyanqi tereqqiyatlarni ortaqliship mundaq dédi:
“Bu höjjetlik téxi filim keng da'iride körsitilmigenidi. Peqet washin'gton alahide rayoni, san-firansésko da'irisi hemde kaliforniye uniwérsitéti we bir qisim irqiy qirghinchiliq tetqiqati hem ma'aripi saheside körsitilgendin kéyin, buning tetqiqatchilar üchün muhim paydilinish matériyali bolidighanliqi qarshi élinmaqta. Filim yene kaliforniye shtati ma'arip tarmaqliri teripidin, chong qirghinchiliq hemde bashqa irqi qirghinchiliqlar toghruluq toluq we toluqsiz ottura mektep oqughuchiliri we ammigha élip bérilidighan telim-terbiye pirogrammisigha kirgüzüshke tégishlik muhim matériyal qilish teshebbus qilindi. Bu filim, dunyada esirlerdin buyan irqi qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerning toxtimay yüz bérip kéliwatqanliqi heqqide nurghun kishilerning közini achidu” .
Gayli donsky xanim filimda Uyghur qirghinchiliqini nuqtiliq yorutushning ehmiyiti heqqide toxtilip semimiy halda mundaq dédi:
“Uyghurlargha néme boluwatqanliqi yorutuldi, buni yenila nurghun kishiler bilmeydu. Bizning meqsitimiz xitayda Uyghurlargha néme boluwatqanliqini bildürüshtur. Biz filimda méhrigül we nuri türkelning hékayisi hemde bir neper dölet mejlis ezasining éytqanliri arqiliq Uyghur irqiy qirghinchiliqini intayin obyéktip we chinliq bilen eks ettürüp béreligendimiz dep qaraymen. Bu jeryanda bizmu intayin küp nersilerni ögenduq. Peqet qurbimizning yetkinini qilduq dep oylaymen”
“Buzulghan wede” teshwiqat tor bétidiki eng yéngi uchurlargha qarighanda, mezkur filim hazirghiche amérika, kanada, awstraliye we yaponiye hemde yawropada jem'iy 10 din artuq filim féstiwaligha qatnashqan.
Mezkur tor bettin yene “Buzulghan wede” ning dunyaning herqaysi jayliridiki kino féstiwalliri teripidin étirap qilin'ghanliqi melum. Filim rézhissori kurd norton 2023-yilida mezkur filim seweblik IMPACT DOCS mukapatigha érishken. Aldinqi hepte torontoda ötküzülgen kino féstiwalida eng yaxshi iqtidarliq höjjetlik filim- “Perqlendürüsh mukapati” gha érishken. Mezkur filim yene bu yil boston musteqil kino mukapati, chikago indi kino mukapati we LA quyash kino féstiwalida mukapatqa érishkeniken.
“Buzulghan wede” filimning muweppeqiyetlik ishlinishidiki achquchluq kishi, dangliq höjjetlik filim rézhissori kurd norton (Kurt Norton) mezkur höjjetlik filimning ehmiyiti heqqide mundaq dédi:
“Bu filimni körüsh ongay emes, chünki biz uningda irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetler dawamida zulumgha uchrighan, éghir paji'elerni bashtin kechürgen kishilerning échinishliq hékayilerni körgüchilerge sunduq. Lékin filim hazirghiche nurghun féstiwallar teripidin tallandi we mukapatlargha érishti, biz uning ammiwi téléwiziye qanilida körsitilish pursitige ige bolghanliqidin bekmu memnun. Buning bilen bu hékayilerdin téximu köp kishiler xewerdar bolidu. Biz buning bilen, bu hékayiler, Uyghur qirghinchiliqigha a'it mezkur hékayilerning amérika yerlik ammisidila emes, belki pütün dunyada téximu köp kishilerning yuqiri inkasini qozghishini ümid qilimiz” .
Kurd norton yene Uyghur irqi qirghinchiliqini filimda nuqtiliq yorutushning muhimliqini tekitlep mundaq dédi:
“Bir sa'etlik höjjetlik filimda, irqi qirghinchiliqtin ibaret chongqur témini yorutush asan ish emes. Uning üstige tarixtin buyan nurghun irqiy qirghinchiliqlar yüz bergen we biz buning héch birini nezerdin saqit qilishni xalimiduq. Shunga bizning bu filimda hékayilerni tallap anglitishimizgha toghra keldi. Bu paji'elerni sözleshni xalaydighanlar az bolghachqa muwapiq insanlarni we hékayilerni tépishmu intayin riqabetlik boldi. Bundaq éghir paji'elerni béshidin ötküzgen kishiler arisida özining qismetlirini sözleshni xalaydighanlarmu az bolghachqa, ularni tapalighanliqimizdin özimizni teleylik hésablaymiz. Méhrigül tursun we nuri türkeldek kishilerning hékayiliri tolimu muhim. Ular hékayilirimizning eng merkizi nuqtisida turidu. Chünki Uyghurlarning xitay hökümiti teripidin uchrawatqan zulumliri birleshken döletler teshkilati teripidinmu irqi qirghinchiliq dep yekünlen'gen bolsimu, emma bu amérika taratqulirida yéterlik anglitilmidi. Shunga bu boshluqni toldurush üchün mezkur filim Uyghur irqiy qirghinchiliqini nuqtiliq yorutushqa merkezleshti. Bu hékayini sherep bilen yéqishliq qilip teqdim ételigenlikimizdin xoshalmiz” .
Biz rézhissor kurd norton ependining mezkur filim téléwiziyede körsitilgendin kéyin, tamashibinlardin némilerni kütüwatqanliqini soriduq. U mundaq dédi:
“Méning aldi bilen kütidighinim elwette buni körgendin kéyin tamashibinlarning aldi bilen bu adaletsizliklerdin oyghinishi, bu eng muhim nuqta. Ikkinchidin bolsa, ularni özlirining dölet mejlisidiki wekillirige xet yézip, Uyghurlarning weziyitidin endishe qiliwatqanliqini bildürüsh we Uyghurlargha qarita élip bériliwatqan irqi qirghinchiliqni toxtitish üchün amérikaning tedbir belgilishini telep qilishqa righbetlendürüsh. Pütün amérika jama'itining filimni körgendin kéyin, Uyghur qirghinchiliqini toxtitish chaqiriqimizgha awaz qoshushini ümid qilimen” .
Ö yash ewladlardin yene némilerni kütidighanliqini mundaq dawam qildi:
“Shundaqla men yene istudéntlar we ottura mektep oqughuchiliriningmu bu filimni körüsh pursitige ige bolushini arzu qilimen, bu, ularning dunya heqqidiki bilimini ashurushigha paydiliq bolupla qalmay, yash ewladlarning qandaq yer shari puqrasi bolushigha yardem béridu. Yer shari puqrasi bolmaq, zor bir mejburiyet. Bir-birimizge bolghan insaniy mes'uliyitimizni ada qilmaq démektur. Insanlar dunyaning yene bir teripide zulumgha uchrighan bolsa uning bizgimu tesir qilidighanliqini, ular uchrighan adaletsizlikke qarshi dadilliq bilen otturigha chiqip, ularning qandaq mu'amililerge uchrawatqanliqini rastchilliq bilen anglitish mejburiyitimiz barliqini héchqachan unutmasliqimiz lazim” .
“Buzulghan wede” filimi teshwiqatlirida ipadilinishiche, “Buzulghan wede” filimi irqiy qirghinchiliq pakitliri höjjetleshtürülgen muhim bir filimdur.