CAB Doklati: “Ottura asiya xelqi shinjangdiki musulmanlardin bek ensireydu”

Musteqil we tijaretsiz tetqiqat merkezliridin “Ottura asiya körsetküchi” (CAB) ning yéngi doklatida körsitilishiche, xitay hökümitining Uyghur élidiki Uyghur we bashqa türkiy milletlerge tutqan mu'amilisi we basturushi ottura asiya xelqini bek endishilendürgen. Doklatta bu künlerde qazaqistanda xitaygha qarshi jama'et pikirning selbiy emesliki, emma qazaqlarning ruslargha qarighanda xitaygha qarita selbiy qarishi barliqi körsitilgen (omumiy jehettin xitaygha qarshi jama'et pikri ijabiy bolghan). Doklattiki yadroluq bayqashlarning biri bolsa, qazaqistan we qirghizistanda xitaygha bolghan jama'et pikirde yaxshilinish bolghan, emma özbékistanda nacharlashqan.

Gérmaniyening frédrix nomen erkinlik fondining qollishi bilen “Ottura asiya körsetküchi” tetqiqat merkizi ottura asiyada, yeni qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan we türkmenistanda 2017-yilidin 2024-yilghiche bolghan tekshürüsh, tetqiq qilish we ray sinash netijisi asasida “Ottura asiyaning xitay we bu rayondiki xitay tesirige bolghan jama'et pikri” namliq mexsus doklatni élan qilghan. Doklatta körsitilishiche, tetqiqatchilar yerlik kishilerning xitaygha tutqan pozitsiyesi we tonushi heqqide keng sanliq melumatlarni toplighan. Netijide xitayning ottura asiyagha salghan meblighi, ottura asiyadiki ul eslihe türliri, medeniyet we diniy amillar, bolupmu Uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichiliki, jümlidin Uyghur élidiki Uyghur we bashqa musulmanlargha bolghan endishisi kishilerning xitay heqqidiki selbiy jama'et pikrini shekillendürüshke tesir körsetken.

Biz “Ottura asiya körsetküchi” élan qilghan bu doklat heqqide tepsiliy we chongqur chüshenchige ige bolush üchün bu doklatni hazirlashqa qatnashqan tetqiqatchilardin en'gliyening kent uniwérsitéti siyaset we xelq'ara munasiwetler fakultétining tetqiqatchisi, doktor firenik marakki'oni (Frank Maracchione) bilen söhbetleshtuq. Diqqitinglar söhbitimizning tepsilatida bolsun.

 Muxbir: doklatta “Özbékistanda ziyaret qilin'ghan kishilerning xitay heqqidiki jama'et pikrige xitayning özbékistan'gha salghan meblighi zor tesir körsetken, yeni kishiler xitayning özbékistan'gha salghan meblighining ‛qerz tuziqi‚ ikenlikini tonup yetken hemde xitaygha bolghan tonushi we jama'et pikri özgergen” déyiliptu. Sizche bu ehwal bashqa ottura asiya döletliride barmu? bu toghruluq qisqiche chüshenche bersingiz?

Doktor firenik marakki'oni: qerz tuziqi xelq'ara tereqqiyat we xitayning roli toghrisidiki yighin we tetqiqatlarda eng köp uchraydighan mulahizilerning biri. Yardem we meblegh sélish mesiliside xitay yer sharining jenubi (Global South) we yer sharining sherqi (Global East) diki, yeni tereqqiy qiliwatqan we tereqqiy qilmighan rayonlardiki qerz élishqa mayil döletlerge nurghun qerz berdi. Tereqqiy qiliwatqan we tereqqiy qilmighan döletlerge bérilgen bu qerzler burunqi en'eniwi i'ane qilghuchilar we en'eniwi tereqqiyatni qollighuchilarning yardimi bilen oxshimaydu. Yeni, xitay bu yardemlerni bikargha bermidi. Bu döletlerge bérilgen qerzlerning ashu döletlerning pul-mu'amile muqimliqigha körsitidighan tesiri toghrisida ilmiy sahe we axbarat saheliride köp mulahize we muzakiriler boldi. Bu mulahiziler we tetqiqatlar eslide afriqigha merkezleshken idi. (Xitay afriqidiki döletlerge köp qerz bergen idi) lékin kéyinki waqitlarda ottura asiya bu muzakire we mulahizilerning asasliq témisi boldi. Yeni bu döletler kishilerning diqqitini qozghashqa bashlidi. Chünki ottura asiyadiki ikki döletning chet'eldin alghan qerzning köp qismi xitaygha tewe idi, yeni eng köp qerzni xitaydin alghan idi. Bu sahediki muzakire we tetqiqatlar xitayning “Éksport we import bankisi” ning ottura asiyadiki pa'aliyetlirige merkezleshti. Bu téma toghrisida nurghun mulahiziler boldi. Bu heqte mulahize yene dawam qilidu. Qandaqla bolmisun, biz xitaygha bolghan qerz nisbitining tézdin éshiwatqanliqini körduq. Emma biz ottura asiyadiki jama'et pikrige qaraydighan bolsaq, ottura asiyada erkinlik heqqidiki pikirning we telepning kücheygenlikini, ottura asiyaliqlarning bezi döletlerge, bolupmu xitaygha bolghan endishisining mewjutluqini körimiz. Shunga bu nahayiti muhim. Chünki, ottura asiyaning xitay heqqidiki jama'et pikrini otturigha qoyghanda peqet emeliy sanliq melumat yaki emeliy pakitlar bilenla cheklinip qalmastin, taratqularda we siyasiy mulahizilerde köp uchraydighan mezmunlarning tesirige uchraydighanliqinimu nezerde tutushimiz kérek.

Muxbir: doklatta, “Milliy kimlik mesilisi qazaqistan, qirghizistan we türkmenistanning herqaysi jaylirida xitaygha bolghan tonushni we jama'et pikrini shekillendürüshte muhim rol oynighan” déyiliptu. Bu toghruluq qisqiche chüshenche bersingiz?

Doktor firenik marakki'oni: bu so'alingizgha men qazaqistanni merkez qilip jawab bérey. Qazaqistanda xéli köp rus nopusi jaylashqan bolup, buninggha yaxshi misal bolalaydu. Biz ziyaret qilghan köp sandiki qazaqlarning ruslargha qarighanda xitaygha bekrek selbiy qarashta ikenlikini bayqiduq. Bu heyran qalarliq ish emes. Biz ottura asiyaning xitay heqqidiki jama'et pikrige qarighanda buni ésimizdin chiqarmasliqimiz kérek. Rusiyening xitay heqqidiki jama'et pikri köp tetqiq qilindi. Bu tetqiqatlarda xitay heqqidiki jama'et pikrining barghanséri ijabiy boluwatqanliqini körgili bolidu. Doklatta biz gallup tetqiqatini tilgha alduq. Bu asasliq jama'et pikirni tekshürüsh doklatliridin biri, yer shari jama'et pikirni tekshürüsh, yeni bu bir omumyüzlük tekshürüsh doklati. Bu doklat peqet ottura asiya yaki tinch okyan'ghila merkezleshken emes. Qazaqistandiki tekshürüsh we tetqiqatlirimiz rusiyeliklerning xitaygha bolghan pozitsiyesi we jama'et pikir bilen birdek. Démekchi bolghinim qazaqistandiki ruslar bilen rusiyediki ruslarning xitaygha bolghan pozitsiyesi we jama'et pikride parallélliq bar. Yeni xitay heqqidiki köz qarshi ijabiy. Qazaqistandiki köpligen qazaqlarning xitaygha bolghan pozitsiyesi we jama'et pikri ijabiy. Bizde qazaqistanning herqaysi rayonlirining xitaygha bolghan pozitsiyesi we jama'et pikri heqqide pakitlar we uchurlar bar. Qazaqistanning shimali we sherqidiki her qaysi rayonlarning xitaygha bolghan pozitsiyesi we jama'et pikri qazaqistandiki bashqa rayonlargha nisbeten ijabiy. Chünki u rayonlarda qazaqlargha qarighanda ruslar köp olturaqlashqan we qazaqistanning bashqa rayonlargha qarighanda bu rayonlargha ruslar köp olturaqlashqan. Lékin omumyüzlük qilip éytqanda, xitaygha bolghan jama'et pikri ijabiy. Bu omumiy yüzlinish bolup keldi.

Muxbir: doklatta, “Medeniyet we diniy amillar, bolupmu shinjangdiki kishilik hoquq depsendichiliki, Uyghur we bashqa musulmanlargha bolghan mu'amile kishilerning xitay heqqidiki tonushini we jama'et pikrini shekillendürüshke tesir körsetken” déyilgen. Bu toghruluq qisqiche chüshenche bersingiz?

Doktor firenik marakki'oni: “Tekshürüsh we tetqiq qilish jeryanida diqqet qilishqa erziydighan muhim bir nuqta bar. 2021-Yili qazaqistandiki tekshürüshte ziyaretke qatnashquchilardin 60 pirsent kishi xitayning shinjangdiki musulmanlargha bolghan mu'amilisidin endishe qilidighanliqni, peqet 48 pirsent etrapidiki kishi xitayning Uyghurlargha bolghan mu'amilisidin endishe qilidighanliqini igiliduq. Yene ularning lagérlar we ‛kespi terbiyelesh mektepliri‚ toghrisidiki eng yéngi doklatlargha köngül bölidighanliqini, shundaqla rayonda yolgha qoyulghan téximu éghir bixeterlik tedbirliridin endishe qilidighanliqini igiliduq. Biz qazaqistan we qirghizistanda shinjang bilen munasiwetlik nurghun namayishlarni körimiz. Emma ularning köpinchisi shinjangdiki qazaq we qirghizlar uchrawatqan mu'amilige (zulumgha) munasiwetlik. Bu bek muhim. Chünki, biz ottura asiyadiki bezi döletlerde shinjang bilen munasiwetlik namayishlarni körmeymiz. Mesilen özbékistan buninggha bir misal. Bu shinjangda özbéklerning köp bolmasliqi sewebidin bolushi mumkin. Kishilerde “Musulmanlar dunyasi Uyghurlarni qollap, shinjangdiki kishilik hoquq depsendichilikige köngül bölushi hemde xitayning rayondiki herikiti we basturushigha qarshi küresh qilish kérek” deydighan chüshenchiler bar. Lékin biz ulus (milliy dölet) we milletning bek muhimliqini untumasliqimiz kérek. Shunga bu jehette bizning tetqiqatimiz bek muhim. Biz bu doklatimizda bu jehette bezi nuqtilarni tehlil qilduq. Bizning tekshürüsh we tetqiq qilish asasida otturigha qoyghan doklatimiz otturigha asiyaning xitay heqqidiki murekkep jama'et pikrini chüshinishimizge yardem qilidu. Bu doklat ottura asiyaning xitay heqqidiki jama'et pikrining murekkeplikini körsetsimu, shuning bilen bir waqitta, köp sandiki kishilerning shinjangda yüz bériwatqan ishlardin endishe qilidighanliqini körimiz. Bu hal öz nöwitide shinjangdiki weziyet téximu yamanlashqanda, uning xitay-ottura asiya munasiwitining nacharlishishida selbiy rol oynaydighan yoshurun amil ikenlikini körsitip béridu”.

Muxbir: rehmet sizge.

 Doktor firenik marakki'oni: sizgimu köptin-köp rehmet.

 Söhbitimizning tepsilatini yuqiriqi awaz ulinishidin anglighaysiler.