CECC Doklati: “Uyghur mejburiy emgiki nöwettiki xizmitimizning muhim nuqtiliridin biri”

Washin'gtondin muxbirimiz eziz teyyarlidi
2024.12.27
Chris-Smith-02-1024 Amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” ning re'isi kristofér simit sözlewatidu. 2024-Yili 16-aprél, washin'gton
RFA/Shehrizad

Xitay hökümiti yillardin buyan ewjige chiqiriwatqan Uyghur élidiki basturush aldinqi yillardikige oxshashla amérika dölet mejlisi “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” (CECC) ning 2024-Yilliq doklatiDa alahide orun aldi. 315 Betlik zor hejimlik bu doklatta xitaydiki puqrawi erkinlik mesilisi, qanun bilen idare qilish, xitay bolmighan xelqler duch kéliwatqan kemsitish we depsendichilikler qatarliq chong témilar qatarida Uyghur élige mexsus bir bab ajritilghan.

 “Diniy étiqad erkinliki izchil yoqilish basquchida”

Doklatning béshida mezkur komitétning qoshma re'isliridin awam palata ezasi kristofér simis (Chris Smith) we kéngesh palata ezasi jéf mérkéliy (Jeffrey A. Merkley) Bu heqte chüshenche bérip, “2024-Yilliq doklat xitay xelq jumhuriyiti (x x j) we xitay kompartiyesining kishilik hoquq saheside izchil dawam qiliwatqan depsendichilik qilmishlirigha, jümlidin mejburiy emgek bedilige méngiwatqan teminlesh zenjirige merkezleshti. Hazir amérika xelqi we gherb istémalchiliri xitay hökümitining bu xildiki jinayetlirige shérik bolup qéliwatidu. Shunga bular nöwettiki xizmetlirimizning muhim nuqtiliridin bolup qalmaqta” déyilgen.

Kéngesh palata ezasi jéf mérkiliy (Jeff Merkley) we awam palata ezasi kristofér simis (Christopher H. Smith) CECC Ötküzgen “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanunining yolgha qoyulushi we uning yer shari teminlesh zenjirige körsitidighan tesiri” dégen témidiki guwahliq anglash yighinida. 2023-Yili 18-aprél, washin'gton.
Kéngesh palata ezasi jéf mérkiliy (Jeff Merkley) we awam palata ezasi kristofér simis (Christopher H. Smith) CECC Ötküzgen “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanunining yolgha qoyulushi we uning yer shari teminlesh zenjirige körsitidighan tesiri” dégen témidiki guwahliq anglash yighinida. 2023-Yili 18-aprél, washin'gton.
RFA/Shehrizad

Doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti depsende qiliwatqan eng zor heqlerdin biri diniy étiqad erkinliki bolup, bu hal ularning nechche on yilliq din we milletler siyasiti bilen parallél chiqidiken. Buningda “Dinni xitaychilashturush” sho'ari astida diniy étiqadtiki pirinsipalliq mezmunlar xitay kompartiyesining yétekchi idiyesige maslashturulghan. Jümlidin islam dinining tüp eqidiliri xitay hökümitining xahishlirigha mas halda qaytidin qurashturup chiqilghan, shuningdek islam dunyasi bilen baghlinishliq bolghan diniy étiqad mezmunlirining ornigha xitay medeniyitige xas mezmunlar dessitilgen. Buning bilen xitay bolmighan milletlerning medeniyet we diniy kimlikini ipadilesh imkaniyetliri biraqla késip tashlan'ghan. Xitay re'isi shi jinping otturigha qoyghan “Jungxu'a milliti ortaq kimliki” chüshenchisi ene shu yosunda xitay medeniyitini omumlashturush sheklide hemmila sahege singip kirishke bashlighan. Bu hal xitay dölet milliy ishlar komitétining mudiri pen yö bash muherrirlikide 2024-yili féwralda tüzüp chiqilghan “Milletler xizmiti” oqushluqida eng roshen eks etken. Mezkur qollanma xitay tewesidiki barliq aliy mekteplerning derslik mezmunigha kirgüzülgen bolup, uningda “Milletler otturisidiki medeniyet perqini tügitish üchün ortaq bolghan jungxu'a milliti chüshenchisini turghuzush” merkiziy téma qilin'ghan. Bu arqiliq xitay hökümitining assimilyatsiye nishani ashkara halda “Milletlerning tereqqiyati” dep süpetlen'gen.

“Nopus kontrolluqi we basturush dawam qilmaqta”

Xitay hökümiti yillardin buyan dawam qilip kelgen “Nopusni kontrol qilish siyasiti” Uyghur élidiki yéngi qabahetlerge yol achqan bolup, bu halmu 2024-yilliq doklatta mexsus bayan qilindi. Xitay hökümiti 1980-yillardin bashlap ijra qilishqa kirishken “Bir perzentlik bolush” tek “Pilanliq tughut siyasiti” 2015-yiligha kelgende emeldin qaldurulup, ikki perzentlik bolushqa yol qoyulghan. 2021-Yiligha kelgende bu üch perzentlik bolushqa yükseldürülgen. Emma 2016-yilidin bashlap Uyghur qiz-chokanlirigha tughutning aldini alidighan “Taqisiman üzük” ning mejburiy yosunda omumyüzlük sélinishqa bashlighanliqi, buninggha qoshulup bir qatar tughalmas qiliwétish charilirining ijra qiliniwatqanliqi, buning axirqi meqsiti bolsa Uyghur nopusini köpiyelmes qiliwétish arqiliq ularni yoqitish boluwatqanliqi melum bolghan. Netijide Uyghur nopusining köpiyishi 50 pirsenttin köprek töwenlep ketken. Yene bir yaqtin Uyghur élide hökümetning arqa tirek bolushida mejburiy yosunda ijra boluwatqan “Uyghur qizlirini xitay köchmenlirige yatliq bolushqa mejburlash” qilmishlirimu buningda muhim rol oynighan. Bu xil qilmishlar del birleshken döletler teshkilati (b d t) ning qirghinchiliq heqqidiki tebirlirige toluqi bilen mas kélidighanliqi üchün amérika tashqi ishlar ministirliqi buni “Qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep muqimlashturghan.

Doklatta körsitilishiche, Uyghur élidiki basturush 2024-yilimu oxshash kölemde dawam qilghan. Jümlidin shu yili pütün xitay miqyasidiki türmige qamalghan mehbuslar nisbitide Uyghur élidikiler 34 pirsentni teshkil qilghan. Emma Uyghur élining nopusi pütkül xitay nopusining bir pirsentigimu yetmeydu. Bu nisbet boyiche boyiche bolghanda Uyghurlarning qamaqqa élinishi xitaylargha sélishturghanda 47 hesse yuqiri. Del shundaq bolghanliqi üchün 2023-yili öktebirde b d t gha eza 51 dölet qoshma bayanat élan qilip, b d t Uyghur élidiki weziyet heqqide 2022-yili awghustta élan qilghan doklat we bashqa sanliq melumatlar asasida xitay hökümitining Uyghur we bashqa türkiy tilliq xelqlerge qaritilghan basturushqa xatime bérishini telep qilghan. Emma xitay hökümiti dawamliq özlirining “Muqimliqni saqlash”, “Ashqunluq we térrorluqqa qarshi turush” namidiki basturushlirini ijra qilip kelgen. Doklatta erkin asiya radiyosi delilligen bir qatar xewerler asasida téxiche qamaqtin chiqalmighan Uyghur serxilliridin piroféssor rahile dawut, erkin tewekkül, abdusemet rozi, gülshen abbas qatarliq bir türküm kishilerning isimliki tilgha élinidu. Shuningdek muxter nesridin, memettursun imin, hashim qurban qatarliq kishilerning türmide jan üzgenlikimu alahide eskertilgen.

 “Mejburiy emgekning kölimi téximu kéngiyishi mumkin”

Mejburiy emgek mesilisi bu yilqi doklatning merkiziy témiliridin biri hésablinidu. Doklatta bayan qilinishiche, 2024-yilida Uyghurlarni mejburiy emgekke sélish qilmishi izchil dawam qilghan. Buningda Uyghur yashliri “Emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush” sho'ari astida Uyghur élidiki herqaysi jaylargha we xitay ölkilirige yötkelgen. Bu mesilidiki nopuzluq alimlardin doktor adriyan zénz bu heqte guwahliq bérip “Bu xildiki mejburiy emgekning 2025-yili téximu keng kölemde dawam qilishini texmin qilishqa bolidu” dep xulase chiqarghan. Doklatta körsitilishiche, Uyghur élidiki mejburiy emgek hadisisi eng gewdilik bolghan saheler altun qézish, alyumin kanliri we aptomobillarning alyumin zapchasliri, küntaxta ishlepchiqirishqa kéreklik bolghan “Köktash” pishshiqlap ishlesh, kéwezlikte paxta yighish, we shoxla (pemidur) mehsulatliri qatarliqlar bolghan.

 Uyghurlarning mejburiy emgiki alliqachan Uyghur élidin halqip, xitay ölkilirige kéngiyip bolghan bolup, buning eng tipik ipadiliri Uyghur ishchilarning xitay béliqchiliq sahesidiki emgekliride eks etken. Xitaylarning nezeride birdek “Japaliq we paskina” dep qarilidighan déngiz mehsulatlirini pishshiqlap ishlesh sahesige Uyghur ishchilar nechche ming kilométir yiraqliqtiki yurtliridin mejburiy yosunda yötkep kélin'gen. “Qanunsiz okyan qurulushi”, “Nyu-yorkluqlar”, “Muhit adaliti fond jem'iyiti” qatarliqlarning doklatliri Uyghur ishchilarning bu sahediki “Zamaniwi qulluq emgiki” ni xéli tepsiliy bayan qilip bergen. Halbuki, xitay hökümiti izchil türde bu xildiki mejburiy emgek hadisisini “Namratliqni tügitish chariliri” dep perdazlap kelgen.

Doklatta bayan qilinishiche, nöwette xitayning tashqi sodisidiki kiyim-kéchek, küntaxta, aptomobil zapchasliri, kan mehsulatliri qatarliq köpligen türler del mushu xil Uyghur mejburiy emgiki bilen baghlinishliq bolghanliqi üchün gherb dunyasidiki, jümlidin amérika tewesidiki milyonlighan istémalchilar özlirimu sezmigen halda xitayning qirghinchiliq we mejburiy emgek jinayetlirige wasitilik halda shérik bolup qélishqa yüzlen'gen. Yene kélip amérika we yawropa baziri xitayni menbe qilghan teminlesh zenjiri bilen chemberchas baghlinip ketkenliki üchün nurghun chet'el shirketliri “Bir közini qisiwalghan” halda bu sodini dawam qiliwermekte. Téximu muhimi, amérika tewesidiki köpligen yuqiri pen-téxnika shirketliri Uyghur élidiki qirghinchiliq we basturushqa biwasite xizmet qiliwatqan pen-téxnikilarni xitaygha éksport qilishqa téxi üzül-késil chek qoyghini yoq.

“Emeliy heriketke ötidighan peyt keldi!”

“Xitay ishliri ijra'iye komitéti” ning re'isliridin kristofér simis del mushu doklatning axirqi nusxisi teyyarliniwatqanda, yeni 4-dékabir küni amérika dölet mejliside ötküzülgen “Uyghur sen'et körgezmisi” de del mushu mesililer heqqide söz qilghan idi. Shu waqitta u bu achchiq ré'alliqni keskin tenqidlep mundaq dégen idi:

“Xitay hökümiti hazir Uyghurlargha xas medeniyet kimlikini öchürüshke urunuwatidu. Bu emeliyette qirghinchiliqning yene bir xil ipadilinish shekli. Xitay hökümiti buningdin bashqa Uyghurlarni tughmasliq we hamile chüshürüshke mejburlap, Uyghur nopusini ghayet zor derijide kontrol qilishqa urunup kéliwatidu. Eyni waqitta natsistlar gérmaniyesi polekler we bashqa milletlerge mushu usulni qollan'ghanliqi üchün nyurénburg sotida bu qilmish ‛qirghinchiliq‚ dep jakarlan'ghan. Hazir bolsa xitay kompartiyesi bu ishni eynen tekrarlawatidu. B d t ning qirghinchiliq heqqidiki tebirige qaraydighan bolsaq shi jinpingning uningdiki besh chong türge xilapliq qiliwatqanliqini bayqaymiz. Halbuki stalin yaki adolf hitlérgha oxshash mushundaq bir diktator APEC yighinigha qatnishish üchün kelgende köpligen zerdarlirimiz uninggha bash urup, soda kélishimi tüzüsh üchün quyruq shippangshitip kétishti. Shulardin birersi shi jinpinggha Uyghurlarning qirghin qiliniwatqanliqini éyttimu? yaq! bu diktator izchil éksport wasitiside béyip ketken idi. Emdi uning éksport yolini késip tashlaydighan waqtimiz keldi. Shu waqitta iqtisadtin lingship qalghan shi jinping andin hoshini yighishi mumkin. Qisqisi, quruq gepning jiq paydisi yoq, emeliy heriket qilishimiz kérek. ”

“Xitay ishliri ijra'iye komitéti” ning doklati élan qilinip uzun ötmey xongkong uniwérsitétining piroféssori richard kallén (Richard Cullen) 26-dékabir küni xitay hökümitige wakaliten “Kündilik xitay” gézitining in'glizche nusxisida Obzor maqalisi Élan qildi. Zakaz arqiliq yézilghanliqi texmin qiliniwatqan obzor maqaliside u zormuzor “Bu doklat pütünley amérika hökümitining xitayni qismaqqa élishigha xizmet qilish üchün tüzülgen. Uningda delil-ispatlar yéterlik emes” dégenni terghib qilghan hemde Uyghur qirghinchiliqigha da'ir taghdek ispatlarni inkar qilishqa urun'ghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.