Chet'ellik bezi tor cholpanliri chong sehnilerdimu xitayning dumbiqini chélishqa bashlighan

Xitay hökümiti bezi chet'ellik tor cholpanliridin paydilinip, axbarat taratquliri we ijtima'iy supilarda “Heqiqiy shinjang” teshwiqatini yürgüzüp, özining jinayitini aqlashni dawamlashturmaqta.

Xitayning Uyghur irqiy qirghinchiliqni yoshurush “Teshwiqat urushi” sépide aktip rol oynawatqan “Chöpqet” liridin biri “Xitay yer shari téléwiziye qanili” (CGTN) ning da'imliq muxbiri férnando munoz bérnal (Fernando Munoz Bernal) bolup, u 20-awghust küni “Xitay kündilik tori” da élan qilghan bir parche maqaliside, özining noyabir éyida ispaniyede ötküzülidighan bir xelq'araliq munberge qatniship, “Shinjang mesilisi” heqqide nutuq sözleydighanliqini hemde bu munberning “So'al-jawab” supisigha qatnishidighanliqini éytqan. Uning Uyghur éli heqqide xelq'araliq munberde pikir bayan qilishi, nöwette xitay weziyiti we Uyghur mesilisige köngül bölüwatqan közetchi, analizchilar arisida munazire qozghimaqta. Ularning qarishiche, bu tor cholpanliri xitay hökümitining teshwiqat istratégiyeside, yeni gherb döletlirining Uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqide sözlirige gherbliklerning aghzi arqiliq reddiye bérishte bash rol oynimaqta iken.

 Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri bölümi mu'awin diréktori maya wang radiyomizgha yollighan yazma inkasida mundaq deydu: “Xitay hökümiti yéqinqi bir qanche yilda Uyghur rayonida élip bériwatqan wehshiylikini inkar qilipla qalmastin, belki qayturma zerbige ötüp, özlirige tehdit dep qarighan hökümetlerge hujum qildi we özliri uchrighan bésimni gherbning suyiqesti dep otturigha qoydi. Shuning bilen bir waqitta, ‛jazalash we mukapatlash‚ tin ibaret yumshaq we qattiq küch taktikisidin paydilinip, Uyghur rayoni heqqidiki pikir éqimini, özining u rayonda yürgüzüwatqan zorawanliqi we wehshiyliki toghrisidiki xelq'ara eyibleshlerni her xil usullar bilen kontrol qilishqa urundi. Xitay hazir bir qisim chet'ellik muxbir-obzorchilar we tor cholpanlirini qollinip, ularni özining nazariti we kontrolluqi astigha élish arqiliq, ulargha xitay hökümitining köz qarishini teshwiq qilduruwatidu. Shunga méningche, buni xitayning dawamliq qollinidighan bir taktikisi dep qarashqa bolidu.”

Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat ishxanisi diréktori hénrik shajiwiski bu heqte radiyomizgha qilghan sözide, férnando munoz bérnaldek chet'ellik tor muxbirlirining nöwette xitayning siyasiy teshwiqat istratégiyesining bir qismigha aylan'ghanliqini tekitlep mundaq dédi:

 “Bu yerdiki mesilige diqqet qilidighan bolsaq, burnél ependi gherb dölitining erkinlikidin paydilinip, xitay hökümiti üchün xizmet qiliwatidu. Halbuki, xitay hökümiti u rayonda yürgüzüwatqan zulum siyasitining éghir bolushi tüpeylidin irqiy qirghinchiliq jinayiti bilen eyiblen'gen. Hemmimiz bilginidek, ispaniye erkin jem'iyet. Elwette uning u yerde erkin sözlesh hoquqi bar. Biraq yene bir nuqtidin tehlil qilghanda, manga nisbeten bu aq tenliklerning imtiyaz mesilisidur. Gerche u bu sehnilerde özining ‛shinjang mesilisi‚ heqqidiki uchur-melumatlirini tarqitalaydighan bolsimu, emma Uyghurlarda uninggha oxshash erkinlik yoq. Uyghurlar u yerde xitay hökümitini tenqid qilalmaydu, özlirining béshidin ötken kechürmishlirini sözliyelmeydu. Wahalenki, bérnal ependi öz kimlikidin paydilinip xitay we ispaniyede erkin pa'aliyet élip baralaydu. Emma bu imtiyaz Uyghurlarda yoq”.

 “Xitay yer shari téléwiziye qanili” ning dépini chéliwatqan férnando munoz bérnal “Xitay xewerliri tori” da élan qilghan “Yalghan-saxta uchurlargha qarshi küresh _ shinjangda mes'uliyetchan sayahetchilik berpa qilish” namliq maqaliside, gherb döletlirining xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqi heqqide tarqitiwatqan “Yalghan-saxta uchur” lirigha qarshi turushqa tirishiwatqanliqini tekitligen. U yene, özining yéqinda yéngi tor bet (-mediawithoutmeans.org) Qurup, bu ijtima'iy alaqe hésabati arqiliq dunyaning herqaysi jayliridiki muxbirlar bilen “Anglap baqmighan hékayiler” heqqide söhbette bolghanliqi, “Kelgüsi shinjangni barliqqa keltürüsh” üchün dawamliq tirishidighanliqi heqqide dawrang salghan.

U mezkur maqaliside, özining ispaniyede ötküzülidighan bir xelq'araliq munberge qatniship, “Shinjang mesilisi” heqqide nutuq sözleydighanliqini ashkarilighan bolsimu, emma bu munberning ismi heqqide uchur bermigen. Éniqlashlirimiz jeryanida bu munberning qandaq munber ikenliki heqqide éniq melumat tépilmidi.

Isra'iliyediki xitay yazghuchi tang denxong xanim radiyomizgha qilghan sözide, Uyghur élige erkin-azade bérip sayahet qiliwatqan we xitay teshwiqatigha aktip awaz qoshuwatqan muxbir férnandoning xitay hökümitining “Teshwiqat kaniyi” süpitide “Shinjang mesilisi” heqqide bu xelq'araliq munberde nutuq sözleshke qatnishishining tolimu qiziq ish ikenlikini bildürüp, mundaq dédi:

“Adette xelq'araliq munberlerde kishilik hoquq, medeniyetni qoghdash we iqtisadiy tereqqiyatqa munasiwetlik mesililer muzakire qilinidu. Men bu munber heqqide éniq uchur bilmeydikenmen. Emma, ishinimenki bu xildiki munberlerde otturigha qoyulghan mesililer bu munberge qatnashqan döletlerning siyasitige tesir körsitishi mumkin. Undaqta bu munber némishqa uni tallidi? bu qiziqarliq bir mesile. Bu heqte izdinishke toghra kélidu. Chünki, xitaydiki kishilik hoquq, iqtisadiy tereqqiyat we medeniyetni qoghdashqa munasiwetlik mesililerni, shundaqla shinjangdiki ehwalni obdan bilidighan nurghun mutexessisler bar. Shundaq turuqluq némishqa ularni teklip qilmaydu? shunga méningche, Uyghur kishilik hoquq teshkilatliri we xadimliri bu jehette tekshürüsh we tetqiqat élip bérishi, andin bu heqtiki doklatlarni bezi taratqularda in'glizche élan qilip ashkarilishi kérek.”

Derweqe, yéqinqi mezgillerde xitayning teshwiqatchilirigha aylan'ghan chet'ellik muxbirlar we tor cholpanliri xélila köpiyip qalghan bolup, ularning “Uyghurlarning tinch, bextiyar yashawatqanliqi” ni teshwiq qilish bilen qalmay, belki xelq'araliq munberlerde “Shinjang mesilisi” heqqide sözlesh salahiyitige ige bolushi xitayning siyasiy teshwiqat taktikilirini kücheytiwatqanliqidin dérek bermekte.