Chet ellerde alqishqa érishiwatqan Uyghur réstoranliri kimni rahetsiz qilmaqta?

Washin'gtondin muxbirimiz gülchéhre teyyarlidi
2023.06.07
zeynidin-tursun-rahile-gollandiye-urumchi Gollandiyediki “Ürümchi” réstoranining xojayini zeynidin tursun bilen ayali rahile
Zeynidin Tursun

Uyghurlar teripidin chet ellerde échilghan chong-kichik Uyghur ashxanilar we réstoranlar, shu dölet yaki sheherlerdiki Uyghur jama'itining yighilish orni hem ijtima'iy qorghini bolup keldi. Bu réstoranlar yene Uyghur ta'am medeniyiti we rétséplirini ewladmu-ewlad saqlap qélish, dawamlashturush, shundaqla uni dunyagha tonutushtek belgilik ijtima'iy mes'uliyetni teng élip barmaqta.

Uyghurlar irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan nöwettiki pewqul'adde weziyette, dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghur ashxaniliri we réstoranliri yaritiwatqan ünüm we tesir buningliq bilenla cheklenmeydu. Ular yene oxshimighan dölet we rayonlardiki kishilerni Uyghurlargha hemde Uyghur weziyitige qiziqturushta belgilik rol oynimaqta. Bolupmu Uyghur mesilisi boyiche aktip pa'aliyet élip bériwatqan kishiler réstoran tijaritige qedem qoyghanda, ular özlirining Uyghur siyasiy aktipliq salahiyiti bilen réstoranlirini Uyghurlarning erkinlik iradisini namayan qilidighan munberge, Uyghurlarning medeniyet we kimlikini körsitidighan sehnige aylandurmaqta.

2015-Yili gollandiyening rottérdam sheher merkizide échilghan “Ürümchi” réstorani kéyinki yillargha kelgende, Uyghur mesilisini gollandiyege tonushturush soruni we xelq'araliq kishilik hoquq pa'aliyetliri ötküzülidighan sorun'gha aylan'ghan idi. Buning netijiside “Ürümchi” réstorani gollandiye we bashqa xelq'araliq metbu'atlarda köplep tonushturulghan idi.

Melum bolghinidek, gollandiyediki “Ürümchi” réstoranining xojayini zeynidin tursun kespiy bir ashpez bolupla qalmastin, belki yene chet elde aktip pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur pa'aliyetchilerning biri idi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan zeynidin ependi, Uyghur ta'amlirining barghanche köp kishilerning yaxshi körüshige érishiwatqanliqini, xéridarlarning yalghuz Uyghur ta'amliridin huzurlinish üchünla emes, belki Uyghurlarni we ular duch kéliwatqan qiyin weziyetni chüshinish üchünmu kéliwatqanliqini bildürdi. U yene “Ürümchi” réstoranining Uyghur ta'amliridin huzurlinidighan yémek-ichmek sorunidin Uyghur medeniyitini tonushturidighan janliq bir muzéyigha ayliniwatqanliqini, özining her küni xéridarlargha yaxshi mulazimet qilghandin sirt yene Uyghurlarni tonushturushtek bir muhim wezipinimu ada qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.

Halbuki, dunyaning bashqa jaylirida échilghan Uyghur réstoranlirigha oxshashla gollandiyediki “Ürümchi” réstoranimu ashpez, xam eshya, bazar we bashqa türlük qiyinchiliqlardin sirt yene namelum qara qollarning hujumi hem parakendichilikige uchrashtek ehwallarghimu duch kelgen. Zeynidin ependi we bashqa réstoran igiliri, shundaqla bir qisim Uyghur pa'aliyetchiler, bu sirliq hujumlarning arqisida xitay hökümitining qara qoli barliqidin guman qilsimu, emma bu qara qollarning heqiqiy kimliki hazirghiche su yüzige chiqmighan iken.

Zeynidin ependi yéqinda “Ürümchi” réstorani jaylashqan kochining del uduligha, yeni ariliqi 150 métirmu kelmeydighan bir orunni melum bir xitay jem'iyiti ijarige élip, lozunka ésiwalghanliqini tekitlep ötti. Uning bildürüshiche, adette bu jaygha anda-munda xitaylar kirip chiqip turidiken, köpinche waqitlarda bosh turidiken. Halbuki “Ürümchi” réstoranida Uyghurlarning pa'aliyiti yaki kishilik hoquq organliri we yaki gollandiye hökümet erbablirining muhim pa'aliyiti bolidighan künliride bu orundiki xitaylarning herikiti tuyuqsiz jiddiyliship, etrapni közitidighan közlermu köpiyip kétidiken.

Yaponiyede “Rozi kawapxanisi” namida ikki jayda Uyghur réstorani achqan réstoran xojayini we aktip pa'aliyetchi xelmet rozi
Yaponiyede “Rozi kawapxanisi” namida ikki jayda Uyghur réstorani achqan réstoran xojayini we aktip pa'aliyetchi xelmet rozi
RFA/Gulchehre

Yaponiyede “Rozi kawapxanisi” namida ikki jayda Uyghur réstorani achqan réstoran xojayini we aktip pa'aliyetchi xelmet rozi ependi, her ikki réstoranigha ay-yultuzluq kök bayraq asqan iken. Mezkur réstoranning tamaq tizimlik deptirining birinchi bétide mexsus Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi tonushturulghan iken. Tamaq tizimlikide bu réstorandiki ta'amlarning peqetla Uyghurlargha xas ta'amliqi eskertilgen bolup, “Uyghur leghmini” , “Uyghur kawipi” , “Uyghur polusi” dégendek “Uyghur” nami bilen atalghan ta'amlar alahide gewdilendürülgen iken.

Xalmet ependining radiyomizgha bildürüshiche, u réstoranida Uyghurlarning xasliqini gewdilendürgenliki we ay-yultuzluq kök bayraqni asqanliqi sewebidin bir xitay xéridar uning réstoranida jidel chiqarghan iken.

Xelmet ependining tekitlishiche, u Uyghurlarning siyasiy arzulirini réstoranning tamaq risalisi we wiwiskisida gewdilendürüshning yaponiye-xitay munasiwiti intayin sezgür bolghan yaponiyede bezi kütülmigen parakendichiliklerge seweb bolush éhtimalliqini aldin perez qilghan iken. Shundaq bolushigha qarimay, hazir yaponiyelik xéridarlarning Uyghur tamaqxanilirigha bolghan qiziqishi ilgiriki her qandaq waqittikidinmu küchlük bolmaqta iken.

Zeynidin ependining qarishiche, réstoranlar Uyghur dewasini dunyagha anglitishta intayin ünümlük bolghan bir yumshaq wasite bolalaydiken. U bu heqte mundaq dédi: “Biz ularning aldigha bérip emes, belki ular özliri xalap bizning aldimizgha kélip dewayimizni anglaydu. Ular Uyghurlarning wetinige barmay turupmu Uyghurlar heqqidiki nurghun so'allirigha réstoranlirimizdin jawab tapalaydu. Chünki biz ularni Uyghurlargha xas ta'am bilenla emes, belki yene ularni Uyghur tarixi we medeniyiti gewdilen'gen, xuddi Uyghur medeniyet-sen'et muzéyigha oxshaydighan muhit bilen teminleymiz.”

Aktip pa'aliyetchi we réstoran ghojayinliridin bolghan zeynidin ependi bilen xelmet ependilerning tekitlishiche, chet ellerde Uyghur réstoranini yürüshtürmek her xil qiyinchiliqlargha we riqabetlerge duch kelsimu, emma Uyghur réstoranliri Uyghur mesilisini tinch yol bilen xelq'aragha anglitishtiki bir yumshaq endize bolalaydiken. Ular del shu sewebtin, Uyghur réstoranliri xitay hökümitining, shundaqla xitay jasuslirining oxshimighan shekildiki hujum nishanigha aylinish éhtimali zor, dep qaraydiken.

Zeynidin ependi axirida mundaq dédi: “Méningche, xitay hökümitini rahetsiz qiliwatqini, Uyghur réstoranlirining chet ellerde Uyghur medeniyitini namayan qiliwatqanliqi yaki saqlap qéliwatqanliqila emes, belki téximu muhimi chet ellerdiki awam puqralarning Uyghurlarni chüshinishke intilishi we Uyghurlarni himaye qilishqa bashlighanliqidur.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.