Чехийә пайтәхти пирагада чақирилған йиғинда хитайни илһам тохтини қоюп беришкә чақирилди

15-январ күни, хитай бейҗиң мәркизи милләтләр университетиниң сабиқ дотсенти илһам тохтиниң хитай һөкүмити тәрипидин бөлгүнчилик билән әйиблинип тутқун қилинғанлиқиға 10 йил болған хатирә күнидур. 2014-Йили 15-январ бейҗиңда тутқун қилинған илһам тохти шу йили 9-айниң 23-күни үрүмчидики оттура хәлқ сот мәһкимисидә сотлинип муддәтсиз қамақ җазасиға һөкүм қилинғаниди.

Униң тутқун қилинғанлиқиниң 10-йиллиқи мунасивити билән чехийә пайтәхти пирагада хатириләш йиғини өткүзүлгән. Мәзкур йиғинға илһам тохтини қоллаш гурупписиниң башлиқи әнвәр җан әпәнди, илһам тохтиниң қизи җәвһәр илһам, америка, германийә, канада вә җәнубий корейәниң чехийәдә турушлуқ баш әлчилири қатнашқан. Әнвәр җан әпәнди зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “илһам тохтиниң тутқун қилинғанлиқиниң 10 йиллиқини хатириләш йиғинида америкиниң чехийәдики баш әлчиси биҗан сабит әпәнди сөз қилди. У, сөзидә әркинлик демократийә күрәшчиси илһам тохти тоғрисида чақирилған йиғинға иштирак қилғанлиқидин хурсән болғанлиқини тәкитлиди” .

 Йиғин тәпсилатиға аит син көрүнүшидики мәлуматқа асасланғанда, америкиниң чехийәдики баш әлчиси биҗан сабит сөзидә мундақ дегән: “уйғур хәлқиниң әркинлики үчүн өзини пида қилған илһам тохтини хатириләш мәқситидә өткүзүлүватқан бу муһим йиғинға тәклип қилинғанлиқим үчүн рәһмәт ейтимән. Бүгүн бу йәрдә силәр қиммәтлик меһманлар билән биргә болғанлиқимдин шәрәп һес қилимән. Илһам тохтиниң қизи җәвһәр билән тонушқанлиқимдин наһайити хурсән болдум.”

 Әнвәр җан әпәндиниң радийомизға дейишичә, мәзкур йиғинға риясәтчилик қилған катрина ханим илһам тохтиниң һаят-сәргүзәштлири тоғрисида қисқичә мәлумат бәргәндин кейин илһам тохтиға берилгән өмүрлүк қамақ җазаси шәрқий түркистанда йолға қоюлған кәң көләмлик тутқун вә бастуруш сияситиниң тунҗи испати болғанлиқини, 2017-йилидин тартип уни бала-чақилири билән көрүштүрмигәнликини, буниң кишиләрдә у тоғрилиқ әнсирәш пәйда қиливатқанлиқини ейтқан.

 Арқидин әнвәр җан сөз қилип, илһам тохти әпәндиниң тутқун қилинғанлиқиниң 10 йиллиқ хатирә күнидә, хитайниң уйғур елидики кәң көләмлик тутқунида ғайиб қилинған шинҗаң университетиниң пирофессори, доктор раһилә давутниң өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинип, охшаш тәқдиргә учриғанлиқини, дуня җамаитиниң тутқундики барлиқ уйғур зиялийлириниң тәқдиригә көңүл бөлүшини тәләп қилған, хитай һөкүмитини уларни шәртсиз қоюп беришкә чақирған. Әнвәр җан әпәнди зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “мән барчә хәтәргә қаримастин өзиниң күрәш йолидин ваз кәчмигән җасарәтлик, пидакар вә талантлиқ әзимитимиз илһам муәллимни хәлқара сәһнидә тонуштуруш, тәрғиб қилиш вә униң қоюп берилиши үчүн тиришиш мәқситидә қоллаш паалийитини башлатқанлиқимизни оттуриға қойдум. Һазир илһам тохтиниң хәлқарада техиму көп киши тәрипидин 2024-йиллиқ нобел тинчлиқ мукапатиға намзат көрситишини қолға кәлтүрүш үчүн тиришиватқанлиқимиз тоғрисида тәпсилий мәлумат бәрдим” .

 Әнвәр җан әпәнди пирагадики йиғиндиму явропалиқ болупму чехийәлик сиясийон вә пирофессорларни илһам тохтини 2024-йиллиқ нобел тинчлиқ мукапатиға намзат көрситишкә чақирғанлиқини билдүрди. У, мундақ деди: “илһам тохти хитайда әркинлик, кишилик һоқуқ вә демократийә үчүн күрәш қилған вә әң еғир бәдәл төлигән зиялийдур. Мәнчә, нобел тинчлиқ мукапатиға еришиш униң тәбиий һәққидур. Шуңа биз бир қанчә йилдин буян пүтүн дунядики сиясәтчи вә алимларни илһам тохтини нобел тинчлиқ мукапатиға намзатлиққа көрситишкә чақириш паалийитигә алаһидә әһмийәт берип келиватимиз. Бу йилму көп санда явропалиқ вә түрк пирофессорларниң қоллиши билән намзатлиққа көрсәтмәкчимиз. У, 2019-йили ‛сахароф мукапатини‚ алди. Илһам тохтини қоллаш гурупписи вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тиришчанлиқи нәтиҗисидә илһам тохти өткән 10 йил ичидә дуняви тинчлиқ, адаләт, әркинлик вә кишилик һоқуқ үчүн күрәш қилған шәхс вә тәшкилатларға берилидиған ондин көп мукапатқа лайиқ көрүлди. У кейинки 6 йил ичидә, нобел тинчлиқ мукапатиға намзат көрситилди. Биз илһам тохти нобел тинчлиқ мукапатиға еришкичә намзатлиққа көрситишкә чақириқ қилишни давам қилимиз. Чехийәдиму чақириқ қилдуқ, кишиләрниң зор диққитини тарттуқ”.

 Мәлуматларға асасланғанда, түрмигә ташланғанлиқиниң 10-йилиға кәлгән мушу күнләрдә униң әһвалиға көңүл бөлүватқанларниң әң чоң әндишиси униң һаят яки әмәслики болуп қалған. Хитай һөкүмити2017-йилидин башлап илһам тохтиниң аилә тавабиатлириниң уни түрмидә зиярәт қилишини чәклигән болуп, ташқи дуняниң униң билән болған барлиқ алақиси үзүлгән. Һазир униң ақивити, саламәтлик әһвали һәтта һаятта яки әмәсликиму ениқ әмәс икән. Өткән йили явропа иттипақи-хитай кишилик һоқуқ учришишида явропа вәкиллири хитай тәрәптин илһам тохтиниң саламәтлик әһвали, униң һаят яки әмәслики, һаят болса униң һазир қайси түрмидә җаза муддитини өтәватқанлиқини сориған. Бирақ хитай тәрәпниң җаваби мутләқ сүкүт қилиш болған. Улар бу һәқтә я һә, я яқ демәй, илһам тохти һәққидики соалларға җаваб беришни кәскин рәт қилған.