Chéxiye paytexti piragada chaqirilghan yighinda xitayni ilham toxtini qoyup bérishke chaqirildi

15-Yanwar küni, xitay béyjing merkizi milletler uniwérsitétining sabiq dotsénti ilham toxtining xitay hökümiti teripidin bölgünchilik bilen eyiblinip tutqun qilin'ghanliqigha 10 yil bolghan xatire künidur. 2014-Yili 15-yanwar béyjingda tutqun qilin'ghan ilham toxti shu yili 9-ayning 23-küni ürümchidiki ottura xelq sot mehkimiside sotlinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanidi.

Uning tutqun qilin'ghanliqining 10-yilliqi munasiwiti bilen chéxiye paytexti piragada xatirilesh yighini ötküzülgen. Mezkur yighin'gha ilham toxtini qollash guruppisining bashliqi enwer jan ependi, ilham toxtining qizi jewher ilham, amérika, gérmaniye, kanada we jenubiy koréyening chéxiyede turushluq bash elchiliri qatnashqan. Enwer jan ependi ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Ilham toxtining tutqun qilin'ghanliqining 10 yilliqini xatirilesh yighinida amérikining chéxiyediki bash elchisi bijan sabit ependi söz qildi. U, sözide erkinlik démokratiye küreshchisi ilham toxti toghrisida chaqirilghan yighin'gha ishtirak qilghanliqidin xursen bolghanliqini tekitlidi” .

 Yighin tepsilatigha a'it sin körünüshidiki melumatqa asaslan'ghanda, amérikining chéxiyediki bash elchisi bijan sabit sözide mundaq dégen: “Uyghur xelqining erkinliki üchün özini pida qilghan ilham toxtini xatirilesh meqsitide ötküzülüwatqan bu muhim yighin'gha teklip qilin'ghanliqim üchün rehmet éytimen. Bügün bu yerde siler qimmetlik méhmanlar bilen birge bolghanliqimdin sherep hés qilimen. Ilham toxtining qizi jewher bilen tonushqanliqimdin nahayiti xursen boldum.”

 Enwer jan ependining radiyomizgha déyishiche, mezkur yighin'gha riyasetchilik qilghan katrina xanim ilham toxtining hayat-sergüzeshtliri toghrisida qisqiche melumat bergendin kéyin ilham toxtigha bérilgen ömürlük qamaq jazasi sherqiy türkistanda yolgha qoyulghan keng kölemlik tutqun we basturush siyasitining tunji ispati bolghanliqini, 2017-yilidin tartip uni bala-chaqiliri bilen körüshtürmigenlikini, buning kishilerde u toghriliq ensiresh peyda qiliwatqanliqini éytqan.

 Arqidin enwer jan söz qilip, ilham toxti ependining tutqun qilin'ghanliqining 10 yilliq xatire künide, xitayning Uyghur élidiki keng kölemlik tutqunida ghayib qilin'ghan shinjang uniwérsitétining piroféssori, doktor rahile dawutning ömürlük qamaq jazasigha höküm qilinip, oxshash teqdirge uchrighanliqini, dunya jama'itining tutqundiki barliq Uyghur ziyaliylirining teqdirige köngül bölüshini telep qilghan, xitay hökümitini ularni shertsiz qoyup bérishke chaqirghan. Enwer jan ependi ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Men barche xeterge qarimastin özining küresh yolidin waz kechmigen jasaretlik, pidakar we talantliq ezimitimiz ilham mu'ellimni xelq'ara sehnide tonushturush, terghib qilish we uning qoyup bérilishi üchün tirishish meqsitide qollash pa'aliyitini bashlatqanliqimizni otturigha qoydum. Hazir ilham toxtining xelq'arada téximu köp kishi teripidin 2024-yilliq nobél tinchliq mukapatigha namzat körsitishini qolgha keltürüsh üchün tirishiwatqanliqimiz toghrisida tepsiliy melumat berdim” .

 Enwer jan ependi piragadiki yighindimu yawropaliq bolupmu chéxiyelik siyasiyon we piroféssorlarni ilham toxtini 2024-yilliq nobél tinchliq mukapatigha namzat körsitishke chaqirghanliqini bildürdi. U, mundaq dédi: “Ilham toxti xitayda erkinlik, kishilik hoquq we démokratiye üchün küresh qilghan we eng éghir bedel töligen ziyaliydur. Menche, nobél tinchliq mukapatigha érishish uning tebi'iy heqqidur. Shunga biz bir qanche yildin buyan pütün dunyadiki siyasetchi we alimlarni ilham toxtini nobél tinchliq mukapatigha namzatliqqa körsitishke chaqirish pa'aliyitige alahide ehmiyet bérip kéliwatimiz. Bu yilmu köp sanda yawropaliq we türk piroféssorlarning qollishi bilen namzatliqqa körsetmekchimiz. U, 2019-yili ‛saxarof mukapatini‚ aldi. Ilham toxtini qollash guruppisi we kishilik hoquq teshkilatlirining tirishchanliqi netijiside ilham toxti ötken 10 yil ichide dunyawi tinchliq, adalet, erkinlik we kishilik hoquq üchün küresh qilghan shexs we teshkilatlargha bérilidighan ondin köp mukapatqa layiq körüldi. U kéyinki 6 yil ichide, nobél tinchliq mukapatigha namzat körsitildi. Biz ilham toxti nobél tinchliq mukapatigha érishkiche namzatliqqa körsitishke chaqiriq qilishni dawam qilimiz. Chéxiyedimu chaqiriq qilduq, kishilerning zor diqqitini tarttuq”.

 Melumatlargha asaslan'ghanda, türmige tashlan'ghanliqining 10-yiligha kelgen mushu künlerde uning ehwaligha köngül bölüwatqanlarning eng chong endishisi uning hayat yaki emesliki bolup qalghan. Xitay hökümiti2017-yilidin bashlap ilham toxtining a'ile tawabi'atlirining uni türmide ziyaret qilishini chekligen bolup, tashqi dunyaning uning bilen bolghan barliq alaqisi üzülgen. Hazir uning aqiwiti, salametlik ehwali hetta hayatta yaki emeslikimu éniq emes iken. Ötken yili yawropa ittipaqi-xitay kishilik hoquq uchrishishida yawropa wekilliri xitay tereptin ilham toxtining salametlik ehwali, uning hayat yaki emesliki, hayat bolsa uning hazir qaysi türmide jaza mudditini ötewatqanliqini sorighan. Biraq xitay terepning jawabi mutleq süküt qilish bolghan. Ular bu heqte ya he, ya yaq démey, ilham toxti heqqidiki so'allargha jawab bérishni keskin ret qilghan.