Derrén baylér: “Perhat tursunning ‛chong sheher‚ romani Uyghur mustemlike edebiyatining eng yaxshi örnikidur”

Türmidiki Uyghur yazghuchi perhat tursun ependi. (Waqti we orni éniq emes)

Türmidiki Uyghur yazghuchi perhat tursunning “Chong sheher” namliq romani amérikadiki kolombiye uniwérsitéti neshriyati teripidin “Arqa kocha” (The Backstreets) dégen nam bilen in'giliz tilida neshir qilindi. Mezkur roman amérikadiki Uyghur medeniyiti tetqiqatchisi, insanshunas derrén baylér bilen yene bir namsiz terjimanning ortaq tirishchanliqida in'giliz tiligha terjime qilin'ghan. Aptor “Chong sheher” namliq bu romanida, mustemlike astidiki Uyghur jem'iyitining rohiy sizmisini romandiki bir obrazning parchilan'ghan dunyasi arqiliq, murekkep we köp qirliq tuyghular teswiride yorutup bergen.

Perhat tursun bu romanini yillar burun in'glizche neshr qilishni oylighan bolsimu, emma terjiman derrén baylér eyni chaghdiki weziyetni nezerde tutup, shundaqla yazghuchigha birer kélishmeslik kélishidin ensirep, romanni waqtinche neshir qilmasliqni toghra körgen. Xitayning 2016-yilining ikkinchi yérimidin bashlap Uyghur diyarida bashlighan zor tutquni dawamida yazghuchi perhat tursunni öz ichige alghan minglarche Uyghur serxiliri tutqun qilin'ghan. Mezkur romanning in'gilizche terjime ishigha qatnashqan namsiz bir terjimanmu tutulup kétilgen. Shundin kéyin derrén baylér perhat tursunning bu romanini amérikada neshir qilishqa qarar bergen.

npr.org

Bu munasiwet bilen saymon frazér uniwérsitétining oqutquchisi, insanshunas derrén baylér ependi mexsus ziyaritimizni qubul qildi. U romanning neshir qilinishigha qarar bérish jeryani heqqide toxtilip, mundaq dédi:

“Perhat we bu romanni terjime qilishta manga yardemleshken yardemchi terjimanning 2017-2018-yilliri tutqun qilinip, türmige tashlan'ghanliqi melum boldi. Shundin kéyin, ‛yardemchi terjimanning ismini ashkarilimay kitabni neshir qilsam, ulargha emdi ziyan-zexmet kelmeydu‚ dégen qarargha keldim. Ular her ikkeylenning dosti bolush süpitim bilen méning qilalaydighan eng chong ishim, ularni qollash we ularning xitay teripidin öchürülgen ‛awazi‚ ni dunyagha anglitish idi. Shu sewebtin bu kitabni neshr qilishni qarar qildim.”

Derrén baylér, mezkur roman heqqide toxtilip yene mundaq dédi: “Emeliyette buningdiki eng chong tosalghu xitayning nazaret we kontrol sistémisi idi. Xitay hökümiti pikir erkinlikini ‛jinayi qilmish‚ dep hésablidi. Mezkur kitab özide mustemlike edebiyati we irqchiliqqa qarshi edebiyatning rohini we uslublirini eks-ettürgen.”

Mezkur roman in'giliz tilida neshir qilin'ghandin kiyin, xelq'arada zor tesir qozghighan bolup, “Wol-sitrét zhornili” géziti, “Niyu-york waqti géziti”, “Iqtisadshunas” géziti qatarliq dunyaning eng dangliq axbarat wastilirida roman heqqide mexsus xewerler we obzorlar élan qilin'ghan.

Yazghuchi perhat tursunning “Chong sheher” romanidiki bash pérsunazhning paji'ege tolghan hayati we intayin murekkep tuyghuliri oqurmenlerning diqqitini yene bir qétim Uyghurlar hayatigha qaratqan.

Türkiyediki yazghuchi we muyesser abdul'ehed xendan ziyaritimizni qubul qilip, “Chong sheher” romanining xelq'arada qozghighan tesiri toghrisida tepsiliy toxtaldi.

Derrén baylér, yazghuchi perhat tursunning “Chong sheher” romanining Uyghurlarning nöwettiki weziyiti bilen bolghan munasiwiti heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Uyghur jem'iyiti xitayning mustemlike sistémisi teripidin chetleshtürülüshke we irqiy ayrimichiliqqa uchrimaqta. Bu irqiy ayrimichiliq hökümet sistémisi, banka sistémisi yaki ma'arip sistémisigha qatarliq apparatlar arqiliq Uyghurlarning kündilik hayatigha mejburiy téngilghan. Aptur romanda bash pérsunazhning kechmishliri we hés tuyghulirini inchikilik bilen téeswirlesh arqiliq, pütün ijtima'iy qurulmilarni öz changgiligha kirgüziwalghan xitayning rayondiki hökümranliq sistémisining mahiyitini toluq eks-ettürüp bergen.”

U yene mundaq dédi: “Bu romanda yene Uyghurlarning herwaqit öltürülüsh obéyktigha aylinish éhtimalliqidin bisharet bérilgen, xitay pérsonazhlardiki irqchiliq we nepret xahishliri yorutilghan. Romanda aptur ‛normal‚ hésablanmaydighan, ‛ghelite yaki paydisi yoq‚ dep qaralghan kishiler ewetilidighan bir yer heqqidimu teswirler béridu. Bu bizge xitayning Uyghur diyarida 2017-yili bashlighan kolléktip chong tutqunini eslitidu. Romanda aptur yene kelgüsi yillarda néme ishlarning yüz béridighanliqini aldin perez qilghan. Heyran qalarliq yéri shuki, yazghuchi bu romanni 1990-yillarda yazghan, 2015-yili qayta özgertken idi. Bu jeryanda u Uyghurlar weziyitining qaysi yönilishke qarap özgiriwatqanliqini inchikilik bilen közetken idi.”

Xitayning 2016-yilining ikkinchi yérimidin bashlap Uyghur élida élip barghan zor tutqunida, yazghuchi perhat tursun yüzligen Uyghur serxilliri bilen birlikte deslep yighiwélish lagérlirigha solan'ghan. Kéyinche uning xitay da'iriliri teripidin 16 yilliq muddetlik qamaq jaza'isigha késiwétilgenliki melum bolghan.

Perhat tursunning hazir amérikada yashawatqan dosti we sadiq oqurmini doktor jür'et obul mexsus ziyaritimizni qubul qilip, perhat tursunning hayati we uning eserliri heqqide öz qarashlirini sözlep ötti.

Muyesser xendan xanim ziyaritimiz dawamida, “Yazghuchi perhat tursunning edebiy talantining dunya teripidin étirap qilinishi, Uyghurlarning qamaq we lagérlarda terbiyelinishke emes, belki erkin dunyada tereqqiy qilishqa éhtiyajliq ikenlikini körsitip béridu” dédi.

Perhat tursun 1969-yili Uyghur diyarining atush shehiride tughulghan bolup, 2011-yili béyjingdiki merkiziy milletler uniwérsitétida chaghatay tili we Uyghur folklori kespi boyiche doktorluq ilmiy unwanigha érishken.