Долқун әйса билән хитай баш әлчиси оттурисидики кәскин тартишма биразилийә мәтбуатлиридин орун алған

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди билән хитайниң биразилийәдики баш әлчиси җу феңчяв оттурисида йүз бәргән бир мәйдан тәшвиқат уруши, биразилийәдики һәрқайси саһәләрниң күчлүк диққитини қозғиған.

Биразилийәниң әң нопузлуқ вә әң чоң мәтбуатлиридин “сан-павло хәвәрлири” гезити 27-май күни биразилийәдә зиярәттә болған дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди билән өткүзгән “уйғур рәһбири: хитайниң ассимилятсийә сиясити ши җинпиң дәвригә кәлгәндә ирқий қирғинчилиққа айланди” мавзулуқ чоң һәҗимлик зиярәт хатирисини елан қилған. Мәзкур зиярәт хатирисидә долқун әйса әпәнди уйғурларниң тарихтин буян мустәқил дөләтләрни қурған шанлиқ тарих вә мәдәнийәткә игә бир милләт икәнликини; уйғурлар билән хитайлар оттурисида ирқий, өрп-адәт, мәдәнийәт вә диний етиқад җәһәтләрдә һечқандақ бир охшашлиқиниң йоқлуқини; хитайниң шәрқий түркистанни ишғал қилған 1949-йилидин буян уйғурларға пиланлиқ вә системилиқ һалда ассимилятсийә қилип йоқитиш һәмдә байлиқлирини талан-тараҗ қилиштәк типик мустәмликичилик сияситини йүргүзүп кәлгәнликини пакитлар билән баян қилған. Долқун әйса әпәнди, хитайниң бу хил мустәмликичилик сияситиниң тәрәққий қилип 2017-йилиға кәлгәндә зор көләмлик бир ирқий қирғинчилиққа айланғанлиқини, милйонлиған уйғурларниң җаза лагерлириға, түрмиләргә вә мәҗбурий әмгәк орунлириға қамилип, еғир қийин-қистақ һәм вақитсиз өлүмгә йүзлиниватқанлиқини әмәлий мисаллар билән оттуриға қойған. У йәнә б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң әзаси болған биразилийәниң өз мәҗбурийәтлирини ада қилип, хәлқара мәсилиләрдә уйғур ирқий қирғинчилиқиға қарши актип һәрикәткә өтүшини үмид қилидиғанлиқини ипадә қилған.
 “сан-павло хәвәрлири” гезитиниң мәзкур зиярәт хатириси биразилийә билән йеқин мунасивәтләрдә болуп кәлгән хитай һакимийитини қаттиқ чөчүтүвәткән.

29-Май күни хитайниң биразилийәдики баш әлчиси җу феңчяв долқун әйса әпәндиниң баянлириға қарши йәнә шу гезиттә “шинҗаңда аталмиш ‛ирқий қирғинчилиқ‚ мәвҗут дегән сөз тамамән ялғандур” намлиқ мәхсус обзор елан қилип, “дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса биразилийәдә шинҗаң һәққидә бир әсирлик ялғанни тарқитиватиду” дәп язған.

Хитай баш әлчисиниң мәзкур обзори хитайниң биразилийәдә турушлуқ әлчиханисиниң тор бетидиму көчүрүп тарқитилған. Мәзкур обзорда мундақ дейилгән: “йеқинқи күнләрдә дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса биразилийәдә шинҗаң һәққидә иғва тарқитип, хитайниң милләтләр вә дин сияситини қарилиди. Униң баянлири ақ билән қарини астин-үстүн қилип, һәқиқәтни бурмилиған. Дуня уйғур қурултийи сепи өзидин бөлгүнчи тәшкилат болуп, узун мәзгилләрдин буян шинҗаң һәққидә иғвагәрчилик қилип һәм диний әсәбий идийәләрни тәшвиқ қилип, зораванлиқ-бөлгүнчилик һәрикәтлири билән шуғулланмақта. Долқун әйса болса чәт әлләрдики хитайға қарши күчләр ясап чиққан бир артис, у хитай һөкүмити тәрипидин ‛террорчи унсур‚ дәп бекитилгән бир бөлгүнчи. У, хитай чеграси ичидә зораванлиқ вә террорлуқ һәрикәтлирини тәшкилләп, еғир җинайәтләрни садир қилған. У, қәстән зиянкәшликкә учриғучи болувелип, аммини алдап вә хитайни қарилап, хитай билән дост дөләтләр оттурисидики мунасивәтләрни бузушқа урунуп кәлмәктә. Биз биразилийә хәлқиниң долқун әйсаниң ялғанлириға ишәнмәсликини үмид қилимиз.” 

Хитайниң биразилийәдә турушлуқ баш әлчиси җу феңчяв мәзкур обзорида хитайниң давамлиқ базарға селип келиватқан “шинҗаң әзәлдин хитайниң айрилмас бир парчиси, шинҗаңда аталмиш мәҗбурий әмгәк, ирқий қирғинчилиқ вә халиғанчә тутқун бар дегәнлик, әсирлик ялғанчилиқтин ибарәттур” дәп җар салған.

Һазир аргентинада зиярәттә болуватқан дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди бу һәқтә зияритимизни қобул қилип, тәпсилий мәлумат бәрди.

Дуня уйғур қурултийи һәйитиниң биразилийәдә зиярәттә болуши вә уйғур ирқий қирғинчилиқиниң биразилийә мәтбуатлирида орун елиши, хитайни немә үчүн бу қәдәр чөчүтти? дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси, әнқәрәдики һаҗәттәпә университетиниң оқутқучиси доктор әркин әкрәм әпәнди бу һәқтә мундақ деди: “латин америкасида чоң дөләт болған, болупму иқтисадий вә сиясий тәсири зор болған биразилийәниң хитай билән йеқин мунасивити бар. Буларниң мунасивити пәқәтла тиҗарий җәһәттинла әмәс, биразилийә сиясий җәһәттинму хитайни қоллап кәлгән бир дөләттур. У һазир русийәниму қоллап кәлмәктә. Булар һәр иккисила бирикис тәшкилатиниң әзалири. Биразилийә билән хитайниң 170 милярд долларлиқ тиҗарәт тохтами бар. Биразилийә хитайға 100 миляд долларлиқ мал сатиду. Биразилийә, хитай, русийә вә иран бир гуруһ болуп, ғәрб дөләтлиригә қарши чиқиватиду. Лекин хитайға селиштурғанда, биразилийә демократик дөләт болғачқа, хитай уйғур дәвасиниң бу йәрдә нәтиҗиләрни қолға кәлтүрүшидин бәкму әнсирәйду. Әгәр биразилийә хәлқи уйғур қирғинчилиқини билип кәтсә, биразилийәниң хитай билән болған мунасивити яхши болмаслиқи мумкин. Шуңа хитай дуня уйғур қурултийиниң бу зияритидин наһайити әнсиригән.” 

Әркин әкрәм әпәнди д у қ ниң латин америкасида елип бериватқан паалийәтлириниң уйғур дәвасиға пайдилиқ икәнликини тәкитлиди. У, мундақ деди: “дуняниң көп сандики дөләтлири һазир хитайниң уйғурларға елип бериватқан бастурушлирини ирқий қирғинчилиқ дәватиду. Бу пәқәтла уйғурларға елип бериливатқан зулум болупла қалмастин, бәлки инсанийәткә қарши ишләнгән җинайәттур. Лондондики уйғур сотиму мушундақ қарар чиқарған. Шуңа бу мәсилә пәқәтла ғәрб әллиридила әмәс, бәлки латин америкаси вә африқа дөләтлиридиму аңлитилиши керәк. Бу дуня уйғур қурултийиниң бундин кейин давамлаштуридиған муһим хизмәтлиридин бири. Хитайниң уйғурларға қарита қиливатқанлири инсанийәткә қарши җинайәт болғачқа, латин америкаси дөләтлиридә елип бериливатқан паалийәтләрниң пайдиси болиду, дәп ойлаймән.” 

23-Май күнидин тартип дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса, қурултай иҗраийә комитетиниң рәиси, уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң директори өмәр қанат, қурултайниң баянатчиси вә қурултай аяллар комитетиниң мудири зумрәтай әркинләрдин тәркиб тапқан мәхсус һәйәт латин америкаси дөләтлиригә қаратқан 2 һәптилик зияритини башлиған иди. 25-Май күни бу һәйәт биразилийә парламенти билән биразилийә ташқий ишлар министирлиқини зиярәт қилип, бир қисим парламент әзалири вә ташқий ишлар министирлиқиниң мунасивәтлик хадимлири билән көрүшкән, шундақла уйғур мәсилиси һәққидә сөһбәтләр елип барған. Уларниң биразилийәдики зиярити вә паалийәтлири биразилийә мәтбуатлириниң күчлүк диққитини қозғиған.