Mutexessisler: trampning qaytip kélishi xitay üchün dawalghushqa tolghan 4 yildin dérek béridu
2024.11.08

Amérikaning sabiq pirézidénti donald trampning qayta saylinishi bilen uning bu yéngi bir nöwetlik pirézidéntliq mezgilidiki siyasetlirining qandaq bolushi mumkinliki diqqet qozghimaqta. Bolupmu birinchi nöwetlik pirézidéntliq mezgilide xitay bilen soda urushini bashlap, amérikaliqlarning xitay heqqidiki köz qarishining özgirishige hul salghan bu rehberning kéler yili 1-ayda aqsaraygha qaytip kélishi uning bu nöwetlik pirézidéntliq mezgilide xitaygha qaritidighan siyasetlirining qandaq bolidighanliqi we xitayning bu saylam netijisige qandaq qaraydighanliqigha qarita qiziqish qozghimaqta.
Amérikadiki axbarat wasitiliride élan qiliniwatqan xewerlerde sabiq pirézidéntning qayta saylinishining xitay hökümiti üchün élip éytqanda ikki dölet arisidiki yene bir nöwetlik dawalghush we mölcherlesh qéyin bolghan mezgilge wekillik qilidighanliqi déyilmekte.
Amérikadiki rand tetqiqat merkizining xitay ishliri tetqiqatchisi raymond koning bizge déyishiche, xitay xelq'araliq shériklik munasiwetlirini yaxshi körmeydighan trampning aqsaraygha kélishini özining xelq'aradiki tesirini küchlendürüshige bir purset, dep qarisimu biraq uning jaza tedbirliridin endishe qilidiken. U mundaq deydu:
“Bilginingizdek donald tramp xelq'araliq shériklik munasiwetlirini yaxshi körmeydighan bir rehber. Xitay buni özining xelq'aradiki tesirini zoraytishtiki bir purset dep qarishi mumkin. Biraq, yene bir jehettin tramp xitaygha nahayiti yuqiri tamozhna béji qoyidighanliqini dep kelgen. Shunga xitaygha oxshash, iqtisadning asasliq heriketlendürgüch küchi éksporttin kélidighan bir dölet üchün élip éytqanda bu heqiqetenmu endishe peyda qilishi mumkin. Shunga bu ikki amilni sélishturghanda, xitayni saylam netijisidin bek xushal emes, dep qarashqa bolidu.”
Saylam netijisi éniq bolghandin kéyin, xitay tashqi ishlar bayanatchisi mawning inkas qayturup: “Xitayning amérika bilen hemkarlishishni arzu qilidighanliqini” tekitligenidi. 7-Noyabir küni bolsa, xitay dölet re'isi shi jinpingmu tebrik sözi ewetip, donald trampning saylamdiki ghelibisini tebrikligen. U tebrik sözide: “Tarix bizge xitay bilen amérikaning hemkarliqtin nepke érishidighanliqini we qarshilishishtin ziyan tartidighanliqini ögetken. Muqim, saghlam munasiwet her ikki döletning ortaq menpe'etige mulazimet qilidu we xelq'ara jem'iyetningmu arzusigha mas kélidu” dégen.
Türkiyediki hajette uniwérsitétining oqutquchisi, xitay ishliri mutexessisi doktor erkin ekrem xitayning pozitsiyesini analiz qilip, amérikada meyli qaysi partiye hökümet béshigha chiqishidin qet'iynezer xitay bilen bolghan munasiwetning eslige kélishi mumkin emesliki tüpeylidin xitayning trampning qaytip kélishidin téximu bekrek endishe qilghanliqini bildürdi. U mundaq deydu:
“Hazir amérikada meyli qaysi partiye hakimiyet béshigha chiqsun xitay oxshashla xushal emes. Chünki ikki dölet otturisidiki munasiwetler hazir yaxshilinidighan mezgildin ötüp ketti. Chünki amérika xitayning amérika bilen riqabetlishishtek niyitini bilip boldi. Lékin xitay hökümitining ilgiri baydén saylinip pirézidént bolghanda qilghan tebrik sözi bilen hazir bu trampqa qilghan tebrik sözlirini sélishtursaq, xitayning trampning kélishidin qattiq endishe qilghanliqini, hetta qorqqanliqini hés qilalaymiz.”
Mutexessislerning qarishiche, tramp hökümiti xitay bilen soda munasiwiti, siyasiy mesililer we teywen mesililiri boyiche dawalghushlarni bashtin kechürüshi mumkin iken. Gerche bu ikki dölet bir-biri bilen bolghan munasiwitini biraqla késiwételmisimu, emma aldin perez qilish qéyin bolghan, köp qirliq we murekkep bir 4 yilning ikki döletni kütüp turuwatqanliqini mölcherlimekte.
Derweqe, shangxey fuden uniwérsitétining xelq'ara munasiwetler piroféssori tang shiping washin'gton pochtisi gézitining ziyaritini qobul qilghanda xitay hökümitining mushundaq bir weziyetke teyyarliniwatqanliqini éytqan. U mundaq dégen: “Méningche bu yerdiki hökümet we nurghun kishiler hazir melum dawalghush yaki boran-chapqun'gha teyyarliq qilmaqta, héchkim néme bolidighanliqini bilmeydu. Trampning ikkinchi pirézidéntliq mezgilining némidin dérek béridighanliqi héchkimge ayan emes.”
Doktor raymond koning bizge déyishiche, yéqinqi yillarda xitay amérika bilen bolghan munasiwetlirining yiriklishishidin kéyin, keng kölemlik zapas saqlash herikitini bashlighan bolup, bu yémeklik, su, halqiliq ul eslihe, énérgiye qatarliqlarni öz ichige alidiken. U mundaq deydu:
“Xitay hetta özek, yérim ötküzgüch qatarliqlarni tereqqiy qildurup, bundaq yuqiri téxnika mehsulatlirida amérikagha béqinip qélishqa xatime bérish üchün aldirawatidu. Chünki ular bu arqiliq amérikaning jaza tedbirlirige berdashliq bérish küchini ashurmaqchi.”
Derweqe, donald tramp saylam mezgilidiki sözide özi eger pirézidént bolghan teqdirde xitaygha qoyidighan tamozhna béjining da'irisini yenimu kéngeytidighanliqini we éghirlitidighanliqini dégenidi. Shunga közetküchiler xitayda iqtisad omumyüzlük nachar turuwatqan bir mezgilde, eger tramp yuqiridiki dégenlirini beja keltürse u halda xitay iqtisadigha téximu éghir zerbe bolidighanliqini bildürmekte. Doktor erkin ekrem ependi bu heqte mundaq deydu:
“Tramp hökümitining baj siyasiti xitaygha intayin ziyanliq. Bu, amérika shirketlirining xitaydin ayrilishini yenimu tézleshtüridu. Bu, xitay üchün téximu chong zerbe. Jumhuriyetchi partiyening siyaset uslubidin qarighanda ularning xitaygha aldirap yol bermeydighanliqini perez qilghili bolidu. Yighip éytqanda biz bu ikki dölet munasiwitini tolimu murekkep bir basquchning kütüp turuwatqanliqini déyeleymiz.”
2018-Yili donald tiramp pirézidént bolghanda tunji bolup, amérikaning xitaygha qaratqan siyasitide zor burulush hasil qilghanidi. U, xitayni amérika iqtisadining nacharlishishi, amérikaliq ishchilarning ishsiz qélishi we amérika zawutlirining taqilip qélishidiki asasliq seweb dep körsitip, xitay mallirigha tamozhna béji qoyghan we xitayning birqisim téxnika shirketlirige iqtisadiy jaza yürgüzgenidi. Yuqiridiki mutexessisler bolsa yéngi tramp hökümitining xitaygha taqabil turush bilen mas qedemde, bashqa shérik döletler bilen bolghan keng kölemlik hemkarliqini saqlap qélishning xitaygha qaratqan siyasetlirining ünümini ashurushtiki ehmiyitinimu tekitleshti.