Дуня банкисиниң американиң җаза тизимликидики 5 ширкәтни мәбләғ билән тәминлиши наразилиқ қозғиди

Мухбиримиз ирадә
2023.05.18
World-Bank-President-David-Malpass-li-keqiang.jpg Дуня банкисиниң президенти давид малпас(David Malpass) билән хитай баш министири ли кечяң мухбирларни күтүвелиш йиғинидин илгири параңлишиватқан көрүнүш. 2019-21-Ноябир, бейҗиң.
AP

Америкада чиқидиған “вашингтон көзәткүчиси” намлиқ гезитниң хәвәр қилишичә, йеқинда елан қилинған бир доклаттин дуня банкисиниң америка тәрипидин хитай һөкүмити вә униң армийәси билән четишлиқ дәп җаза тәдбири қоюлған хитай ширкәтлиригә 25 милйон доллар мәбләғ бәргәнлики ашкариланған.

Бу доклат америка һөкүмитиниң назарәт оргини болған америка һөкүмити мәсулийәт көзитиш идариси (U. S. Government Accountability Office) Ниң тәкшүрүш нәтиҗиси икән. Униңдин қариғанда америка хәзинә ишлири министирлиқиниң ташқи мүлүк вә контрол қилиш ишханисиниң җаза тизимликидә йәр алған кәм дегәндә бәш хитай ширкити 2020-2021 йиллири арисида дуня банкисиниң мәблиғигә еришкән. Буларниң бири, дәл хитайниң ишләпчиқириш-қурулуш армийәси, йәни “биңтуән” болуп, униң 2021-йили дуня банкисидин алған қәрзи 7 милйон 100 миң доллар икән.

Америка һөкүмити 2020-йили шинҗаң ишләпчиқириш вә қурулуш армийәси вә шундақла униң сабиқ сиясий комиссари, партийә секретари сун җинлоң, “биңтуән” ниң баш қомандани, муавин партком секретари пең җяруй қатарлиқ икки нәпәр әмәлдарини уйғур дияридики қанунсиз зор көләмлик тутқун вә башқа җисманий қийнақларға биваситә четишлиқ, дегән әйиб билән хәзинә ишлири министирлиқниң “қара тизимлики” гә киргүзүп җазалиған.

Биз дуня банкиси билән алақилишип уларниң қандақ қилип америка һөкүмитиниң қара тизимликигә елинған ширкәтләрни мәбләғ билән тәминләшни давам қилғанлиқини соридуқ. Дуня банкисиниң баянатчиси давид тейс бизгә елхәт арқилиқ қайтурған инкасида “дуня банкисиниң биваситә ширкәтләргә әмәс, бәлки дөләтләргә қәрз беридиғанлиқини” билдүргән. У язма баянатида мундақ дегән: “дуня банкиси биваситә бу қәрзни дөләтләргә бериду, қәрз алғучи дөләт бу пулни халиған муәссәсәләргә тарқитиду”.

Давид тейс йәнә мундақ дегән:
“америка 1944-йили дуня банкисини қуруштики башламчи күч болуп, бүгүнки күндә дуня банкисиниң әң чоң һәссидари болуп қалди. Бирақ, дуня банкиси келишим маддиси билән башқурулидиған хәлқаралиқ тәшкилат болуш сүпити билән, универсал вә очуқ болуш принсипини қоллайду. Бу бизниң 189 әза дөләттин кәлгән мәбләғ тәләп қилғучиларниң һәммисиниң мәбләғ түрлиригә херидар болалишиға капаләтлик қилиду”.

Давид тейсниң бизгә дейишичә, дуня банкиси пәқәт бирләшкән дөләтләр тәшкилати хәвпсизлик кеңишиниң б д т низамнамисиниң 7-маддиси бойичә җазаланған орун вә муәссәсәләр яки банка вә башқа көп тәрәплик тәрәққият банкиси (MDB) тәрипидин чирикликкә қарши туруш сәвәби билән тохтитип қоюлған яки чәкләнгән орунларнила дуня банкисиниң мәблиғини елиштин чәкләйдикән.

Җүмлидин, америка һөкүмити гәрчә дуня банкисиға әң көп ярдәм беридиған дөләт болсиму, бирақ у дуня банкисиниң ярдәм мәбләғлириниң кимгә берилиши кимгә берилмәсликигә арилишалмайдикән.

Америкадики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң ташқи ишларға мәсул директори луиса гирив радийомизға қилған сөзидә биңтуән қатарлиқ кишилик һоқуқни дәпсәндә қилғучиларниң дуня банкисиниң мәблиғигә еришишини толиму әпсуслинарлиқ, дәп баһалиди. У магнитиский қануни бойичә җазаланған ширкәтләрниң бундақ мәбләғләрдин чәклиниши лазимлиқини ейтти. У мундақ деди: “демократик дөләтләр тәрипидин кишилик һоқуқ дәпсәндичилики җазаси қоюлған, магнитиский қануни билән җазаланған яки експорт чәклимиси қоюлған һәрқандақ ширкәтниң америкалиқ баҗ төлигүчиләрниң пулидин пайдилинишиға йол қоюлмаслиқи керәк. Дуня банкиси баҗ төлигүчиләрниң пули билән әза дөләтләргә қәрз беридиған бир орган. Баҗ төлигүчиләрниң дуня банкисиниң өзлириниң пулини кишилик һоқуқ дәпсәндичилики билән шуғуллинип җазаланған ширкәтләргә беришигә мақул болуши мумкин әмәс”.

Мәлум болушичә, дуня банкисиниң қәрзигә еришкән 5 муәссәсә биңтуәндин башқа, хитайниң дөләт игидарчилиқидики қурулуш ширкити болған “хитай хәвәрлишиш қурулуш чәклик ширкити (China Communications Construction Company Limited) болуп, бу ширкәт хитайниң “бир бәлвағ бир йол” истратегийәсидики қурулушларни маңдуруватқан ширкәт икән. Қалған үч ширкәт болса, “хитай дөләтлик химийә санаити чәклик ширкити” вә “хитай көчмә хәвәрлишиш гуруһи чәклик ширкити” һәмдә хуавей ширкитиниң тармақ ширкити болуп, булар һәммиси хитай армийәси билән четишлиқи болғанлиқи үчүн қара тизимликкә елинған шеркәтләр болуп, уларниң топлам еришкән мәблиғи 25 милйон долларға йәткән.

Америка һөкүмити мәсулийәт көзитиш идарисиниң санлиқ мәлуматлириға қариғанда, хитайға тәвә муәссәсәләр 2013-йилдин 2022-йилғичә дуня банкисиниң барлиқ тохтамлириниң % 29.2 Ға еришкән болуп, уларниң бу арилиқта дуня банкиси қурулуш түрлиридин алған омумий мәблиғи 21 милярд доллар икән. Америка ширкәтлири болса дуня банкисиниң қәрз тохтамлириниң аран % 2.4 Ға еришкән болуп, америка һөкүмити мәсулийәт көзитиш идариси бу һәқтики доклатида “дуня банкиси тәстиқлиған пулларниң америка чәклигән хитай ширкәтлиригә еқиватқанлиқиниң ашкарилиниши америкиниң дөләт бихәтәрлики һәмдә ташқи сиясәт һәққидики қайғуни күчәйтиши мумкин”, дәп язған.

“вашингтон көзәткүчиси” гезити болса мақалисидә, “бу байқаш америка дөләт мәҗлис әзалирида америка дуня банкисиниң әң чоң һәссидари болушни давамлаштуруши керәкму?, дәйдиған муназирини башлиши мумкин” дәп язған.

Илгири дуня банкисиниң хитайниң “кәспий маһарәт бойичә тәрбийәләш түри” гә 2015‏-йилидин бери 50 милйон доллар қәрз бәргәнлики ашкарилинип, зор ғулғула қозғиғаниди. Мәзкур программиниң хитай һөкүмити 2 милйондәк уйғур вә башқиларни лагерларға қамап, уларниң зор бир қисмини пахта-тоқумчилиқ карханилирида мәҗбурий әмгәккә селиватқан, униң бу һәрикәтни “кәспий тәрбийәләш” намида елип бериватқан бир вақитта ашкарилиниши америка дөләт мәҗлиси, кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә чәтәлдики уйғурларниң қаттиқ қаршилиқиға учриғандин кейин дуня банкиси бу мәбләғни тохтатқанлиқини җакарлиғаниди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.