Dunya bankisining amérikaning jaza tizimlikidiki 5 shirketni meblegh bilen teminlishi naraziliq qozghidi

Amérikada chiqidighan “Washin'gton közetküchisi” namliq gézitning xewer qilishiche, yéqinda élan qilin'ghan bir doklattin dunya bankisining amérika teripidin xitay hökümiti we uning armiyesi bilen chétishliq dep jaza tedbiri qoyulghan xitay shirketlirige 25 milyon dollar meblegh bergenliki ashkarilan'ghan.

Bu doklat amérika hökümitining nazaret orgini bolghan amérika hökümiti mes'uliyet közitish idarisi (U. S. Government Accountability Office) Ning tekshürüsh netijisi iken. Uningdin qarighanda amérika xezine ishliri ministirliqining tashqi mülük we kontrol qilish ishxanisining jaza tizimlikide yer alghan kem dégende besh xitay shirkiti 2020-2021 yilliri arisida dunya bankisining meblighige érishken. Bularning biri, del xitayning ishlepchiqirish-qurulush armiyesi, yeni “Bingtu'en” bolup, uning 2021-yili dunya bankisidin alghan qerzi 7 milyon 100 ming dollar iken.

Amérika hökümiti 2020-yili shinjang ishlepchiqirish we qurulush armiyesi we shundaqla uning sabiq siyasiy komissari, partiye sékrétari sun jinlong, “Bingtu'en” ning bash qomandani, mu'awin partkom sékrétari péng jyaruy qatarliq ikki neper emeldarini Uyghur diyaridiki qanunsiz zor kölemlik tutqun we bashqa jismaniy qiynaqlargha biwasite chétishliq, dégen eyib bilen xezine ishliri ministirliqning “Qara tizimliki” ge kirgüzüp jazalighan.

Biz dunya bankisi bilen alaqiliship ularning qandaq qilip amérika hökümitining qara tizimlikige élin'ghan shirketlerni meblegh bilen teminleshni dawam qilghanliqini soriduq. Dunya bankisining bayanatchisi dawid téys bizge élxet arqiliq qayturghan inkasida “Dunya bankisining biwasite shirketlerge emes, belki döletlerge qerz béridighanliqini” bildürgen. U yazma bayanatida mundaq dégen: “Dunya bankisi biwasite bu qerzni döletlerge béridu, qerz alghuchi dölet bu pulni xalighan mu'esseselerge tarqitidu”.

Dawid téys yene mundaq dégen:
“Amérika 1944-yili dunya bankisini qurushtiki bashlamchi küch bolup, bügünki künde dunya bankisining eng chong hessidari bolup qaldi. Biraq, dunya bankisi kélishim maddisi bilen bashqurulidighan xelq'araliq teshkilat bolush süpiti bilen, uniwérsal we ochuq bolush prinsipini qollaydu. Bu bizning 189 eza dölettin kelgen meblegh telep qilghuchilarning hemmisining meblegh türlirige xéridar bolalishigha kapaletlik qilidu”.

Dawid téysning bizge déyishiche, dunya bankisi peqet birleshken döletler teshkilati xewpsizlik kéngishining b d t nizamnamisining 7-maddisi boyiche jazalan'ghan orun we mu'esseseler yaki banka we bashqa köp tereplik tereqqiyat bankisi (MDB) teripidin chiriklikke qarshi turush sewebi bilen toxtitip qoyulghan yaki cheklen'gen orunlarnila dunya bankisining meblighini élishtin chekleydiken.

Jümlidin, amérika hökümiti gerche dunya bankisigha eng köp yardem béridighan dölet bolsimu, biraq u dunya bankisining yardem mebleghlirining kimge bérilishi kimge bérilmeslikige arilishalmaydiken.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlargha mes'ul diréktori lu'isa giriw radiyomizgha qilghan sözide bingtu'en qatarliq kishilik hoquqni depsende qilghuchilarning dunya bankisining meblighige érishishini tolimu epsuslinarliq, dep bahalidi. U magnitiskiy qanuni boyiche jazalan'ghan shirketlerning bundaq mebleghlerdin cheklinishi lazimliqini éytti. U mundaq dédi: “Démokratik döletler teripidin kishilik hoquq depsendichiliki jazasi qoyulghan, magnitiskiy qanuni bilen jazalan'ghan yaki éksport cheklimisi qoyulghan herqandaq shirketning amérikaliq baj töligüchilerning pulidin paydilinishigha yol qoyulmasliqi kérek. Dunya bankisi baj töligüchilerning puli bilen eza döletlerge qerz béridighan bir organ. Baj töligüchilerning dunya bankisining özlirining pulini kishilik hoquq depsendichiliki bilen shughullinip jazalan'ghan shirketlerge bérishige maqul bolushi mumkin emes”.

Melum bolushiche, dunya bankisining qerzige érishken 5 mu'essese bingtu'endin bashqa, xitayning dölet igidarchiliqidiki qurulush shirkiti bolghan “Xitay xewerlishish qurulush cheklik shirkiti (China Communications Construction Company Limited) bolup, bu shirket xitayning “Bir belwagh bir yol” istratégiyesidiki qurulushlarni mangduruwatqan shirket iken. Qalghan üch shirket bolsa, “Xitay döletlik ximiye sana'iti cheklik shirkiti” we “Xitay köchme xewerlishish guruhi cheklik shirkiti” hemde xu'awéy shirkitining tarmaq shirkiti bolup, bular hemmisi xitay armiyesi bilen chétishliqi bolghanliqi üchün qara tizimlikke élin'ghan shérketler bolup, ularning toplam érishken meblighi 25 milyon dollargha yetken.

Amérika hökümiti mes'uliyet közitish idarisining sanliq melumatlirigha qarighanda, xitaygha tewe mu'esseseler 2013-yildin 2022-yilghiche dunya bankisining barliq toxtamlirining % 29.2 Gha érishken bolup, ularning bu ariliqta dunya bankisi qurulush türliridin alghan omumiy meblighi 21 milyard dollar iken. Amérika shirketliri bolsa dunya bankisining qerz toxtamlirining aran % 2.4 Gha érishken bolup, amérika hökümiti mes'uliyet közitish idarisi bu heqtiki doklatida “Dunya bankisi testiqlighan pullarning amérika chekligen xitay shirketlirige éqiwatqanliqining ashkarilinishi amérikining dölet bixeterliki hemde tashqi siyaset heqqidiki qayghuni kücheytishi mumkin”, dep yazghan.

“Washin'gton közetküchisi” géziti bolsa maqaliside, “Bu bayqash amérika dölet mejlis ezalirida amérika dunya bankisining eng chong hessidari bolushni dawamlashturushi kérekmu?, deydighan munazirini bashlishi mumkin” dep yazghan.

Ilgiri dunya bankisining xitayning “Kespiy maharet boyiche terbiyelesh türi” ge 2015‏-yilidin béri 50 milyon dollar qerz bergenliki ashkarilinip, zor ghulghula qozghighanidi. Mezkur programmining xitay hökümiti 2 milyondek Uyghur we bashqilarni lagérlargha qamap, ularning zor bir qismini paxta-toqumchiliq karxanilirida mejburiy emgekke séliwatqan, uning bu heriketni “Kespiy terbiyelesh” namida élip bériwatqan bir waqitta ashkarilinishi amérika dölet mejlisi, kishilik hoquq teshkilatliri we chet'eldiki Uyghurlarning qattiq qarshiliqigha uchrighandin kéyin dunya bankisi bu mebleghni toxtatqanliqini jakarlighanidi.