Dunya bankisi Uyghur rayonidiki “Kespiy terbiyelesh programmisi” gha qerz bergenlikini aqlidi

Dunya bankisi 27‏-awghust küni radiyomizgha bayanat bérip, özlirining 2015‏-yili Uyghur aptonom rayonidiki 5 aliy mektepning “Kespiy terbiyelesh programmisi” gha 50 milyon dollar qerz pul bergenlikini aqlidi. Dunya bankisining mezkur programmigha qerz pul bergenliki bu yil 5‏-aylarda ashkarilinip, kishilik hoquq pa'aliyetchilirining, amérika dölet mejlisi ezalirining diqqitini qozghighan. Amérika awam we kéngesh palatasining ikki neper ezasi 13‏-awghust küni dunya bankisining rehbiri deywid malpasqa mektup yézip, dunya bankisining rayondiki lagérlar bilen kespiy mekteplerning perqini tekshürgen-tekshürmigenlikini sorighanidi.

Biz 27‏-awghust küni dunya bankisigha téléfon qilip, ularning mezkur mesilidiki inkasini sorighinimizda banka da'iriliri özlirining bu programmigha qerz bergenlikini aqlidi. Dunya bankisining bayanatchisi deywid de'is shu küni so'alimizgha élxet arqiliq jawab bérip, bu programmining Uyghur rayonidiki 5 kespiy mektepni qollash arqiliq mezkur rayonning kespiy ma'arip sistémisining süpitini yuqiri kötürüshni meqset qilghanliqini bildürdi. Bayanatta qeyt qilinishiche, bu programma yuqiriqi 5 mektepning dersliki we bahalash métodini yéngilash, ders ötüsh we bashqurushni serxillashturush, mektep eslihelirini yaxshilash qatarliq türlerni öz ichige alidiken.

Dunya bankisining qerz puli sanjidiki “Shinjang yéza igilik kespiy téxnika instituti”, “Shinjang sana'et instituti”, “Shinjang yénik sana'et kespiy téxnika instituti”, xotendiki “Uyghur tébabetchilik aliy téxnikomi” we “Ürümchi kespiy uniwérsitéti” qatarliq 5 mektepke bérilgen. Dunya bankisi bayanatida yene bu programmining rayondiki 48 ming neper oqughuchigha menpe'et yetküzidighanliqini tekitligen. Dunya bankisining qerz puli 2015‏-yili bérilishke bashlighan bolsimu, lékin uning “Kespiy terbiyelesh programmisi” dégen namda bérilishi, shundaqla bu programmining hazirgha qeder dawamlishiwatqanliqi kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghimaqta.

Bezi tetqiqatchilarning ilgiri sürüshiche, bu programmidiki yuqiriqi 5 mektep resmiy muntizim mektepler bolup, ularning rayondiki radikalliqqa qarshi “Kespiy maharet öginish merkezliri” bilen biwasite alaqisi bolmisimu, lékin ular alaqe qiliwatqan bezi yerlik kespiy mekteplerning alaqisi bar iken. Kanadada turushluq musteqil tetqiqatchi shawén jang 27‏-awghust ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Dunya bankisi pul bergen 5 kespiy mektep normal mektepler bolup, ularning ‛terbiyelesh lagérliri‚ bilen alaqisi nahayiti az. Lékin, bu 5 kespiy mektepning jenubiy shinjangdiki bir qanchilighan yerlik kespiy mektepler bilen her xil shekilde chongqur hemkarliq munasiwiti bar. Halbuki, bu yerlik kespiy mektepler ‛qayta-terbiyelesh lagérliri‚ bilen munasiwetlik. Shunga, yuqiriqi 5 aliy mektepning munasiwiti waqitliq munasiwettur.”

Shawén jangning bildürüshiche, “Yeken kespiy téxnika mektipi” yuqiriqi aliy mektepler bilen alaqisi bar yerlik kespiy mekteplerning biri iken. Shawén jang 2018‏-yili 11‏-ayda bu mektepning 30 ming dollarliq bixeterlik eswablirini sétiwalghanliqini ashkarilighan. Lékin, shawén jangning ilgiri sürüshiche, yeken nahiyelik kespiy téxnika mektipi sétiwalghan bixeterlik eswablirining dunya bankisi bergen qerz pulgha sétiwélin'ghanliqi yaki emesliki melum emes iken. U mundaq dédi: “Yeken kespiy téxnika mektipi bilen dunya bankisi pul bergen yuqiriqi 5 mektepning nisbeten qoyuq alaqisi bar. Lékin, yeken kespiy téxnika mektipi sétiwalghan eswablar dunya bankisining pulimu ‏-emesmu, buninggha menmu éniq bir néme déyelmeymen. Lékin, bu mektep yuqiriqi bixeterlik eswablirini sétiwaldi. Uning puli biwasite yaki wasitilik dunya bankisidin keldimu, bunisi éniq emes.”

Dunya bankisining mezkur programmisi amérikadiki kishilik hoquq teshkilatlirida endishe qozghighan. Amérikadiki “Erkinlik sariyi” namliq kishilik hoquq teshkilatining ilgiri sürüshiche, bu weqe dunya bankisining nazaret méxanizmi ishlimigenlikini körsitidiken. Erkinlik sariyining aliy derijilik tetqiqatchisi sarah kuk xanim 27‏-awghust küni ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Bu weqede dunya bankisining nazaret méxanizmi ishlimigen. Bu yerdiki mesile dunya bankisining bir xadimi ilgiri bu toghrisida agahlandurush bergen bolsimu, lékin héchqandaq tedbir élinmighanliqi emes. Bashqa nuqtidin qarighandimu bu programmining özi burunla qizil signal bérishi kérek idi. Mesilen. Bu programma yolgha qoyulidighan rayonning muhiti diqqet qozghishi yaki buninggha qarita nazaretchilik bolushi kérek idi. Lékin ötken yili bu programmigha dunya bankisining xitay tewelikidiki bir xadimi mes'ul bolghan. Uninggha dunya bankisining bashqa xadimliri arilashmighan. Méningche buning özila qizil signal bérishi kérek idi. Uning üstige bu programmidiki uchurlarda ‛kespiy terbiyelesh ma'aripi‚ dégen sözlük bar. Halbuki, söz xitay hökümiti qayta-terbiyelesh we tutup turush orunlirigha ishlitiwatqan sözlüktur”.

Sarah kukning ilgiri sürüshiche, bu weqe her qandaq bir xelq'ara teshkilat xitay hökümitining Uyghur rayonidiki organliri bilen hemkarliq élip barsa, pewqul'adde hoshyar bolushi kéreklikini körsitip bergen. U mundaq dédi: “Her qandaq bir xelq'ara teshkilat xitay hökümitining shinjangdiki organliri bilen hemkarliq élip barsa, özlirining bu rayonda qandaq ishlargha yardem qiliwatqanliqi, qandaq ishlarni qollawatqanliqigha pewqul'adde diqqet qilishi kérek. Chünki, dunya bankisining puli bu rayondiki ‛qayta-terbiyelesh lagérliri‚ning bixeterlik eswablirini sétiwélishqa ishlitilmigen teqdirdimu, hetta uning puli bu orunlarning xadimlirining ma'ashigha ishlitilgen, yaki xitay tili ögitishke ishlitilgen we yaki qayta terbiyeleshke ishlitilmigen teqdirdimu, siz yenila bu rayondiki qayta terbiyelesh orunlirining maliye muqimliqigha, ularning pa'aliyiti we siyasitige yardem bergen bolisiz.”

Amérika awam palata ezasi jim mikgowérn bilen kéngesh palata ezasi marku rubi'o 13‏-awghust küni dunya bankisi prézidénti deywis malpasqa yazghan mektupida uning bu mesilige chüshenche bérishini, uning “Dunya bankisining programmisidiki kespiy mektepler bilen yighiwélishi lagérlirining oxshash bir nerse bolup qélish éhtimalini tekshürgen-tekshürmigenliki” ni sorighanidi.

Dunya bankisining bayanatchisi deywid de'is seyshenbe küni bizge ewetken bayanatida, amérika dölet mejlisi ezalirining “Intayin konkrét so'allarni qoyghanliqi, uninggha etrapliq jawab bérishni pilanlawatqanliqi” ni bildürgen.

Lékin marku rubi'o bilen jim mikgowérnning mektupida: “Halbuki, bizning endishe qiliwatqinimiz, mezkur rayonda yighiwélish lagérlirining peyda bolghanliqi we xitay hökümiti özining bu siyasitini aqlash üchün keng kölemlik teshwiqat élip bériwatqanliqi éniq bolghan bolsimu, lékin dunya bankisining qerz bérishni dawamlashturushidur” déyilgenidi.