Dunya Uyghur qurultiyi: ötmüshi, bügüni we kelgüsi (1)

Muhajirettiki Uyghurlarning eng chong siyasiy teshkilati dunya Uyghur qurultiyi (d u q) bolup, 2024-yili mayda dunyagha kelgenlikining 20 yilliqi xatirilendi. Xuddi dunyadiki bashqa teshkilatlargha oxshashla umu yoqluqtin barliqqa kélish, zoriyish we mukemmellishish jeryanini bashtin kechürdi. Shuningdek bu jeryanda Uyghurlarning milliy küresh tarix sehipiside tégishlik qedem izlirini qaldurdi.

Muhajirettiki Uyghur jama'itining zoriyishi we teshkilatlarning deslepki qedemde dunyagha kélishi

1949-Yili xitay xelq azadliq armiyesi “Tinchliq bilen azad qilish” namida Uyghur élini xitay xelq jumhuriyitige qoshuwalghanda eysa yüsüp aliptékin we muhemmet imin bughra bashchiliqidiki bir türküm milletchiler we ziyaliylar “Weten üchün wetenni terk étish” sho'ari bilen hijretke atlandi. Deslepki qedemde yolgha chiqqan bu kishiler köpligen egri-toqayliqlarni bashtin kechürüp, keshmir we hindistan yolliri arqiliq türkiye, se'udi erebistani qatarliq jaylargha makanlashti. Buning bilen bu döletlerde eslidinla yashap kéliwatqan Uyghur muhajirlirining sani tézdin köpiyip, weten dawasining deslepki chuqanliri yangrashqa bashlidi.

 “Soghuq urush” dewrining bashlinishigha egiship 1960-yillarda gérmaniyediki “Azadliq radiyosi” bir türküm Uyghur ziyaliylirini xizmetke qobul qildi. Ene shu waqitlarda erkin alip tékin, ghulamidin paxta, sattar bulbul qatarliq bir türküm Uyghur serxilliri myunxéndiki Uyghur jama'itining deslepki gewdisini shekillendürdi. Türkiye we gérmaniyediki bu Uyghur jama'iti 1990-yilliridin kéyin téz sür'ette kéngiyip, tedrijiy halda Uyghurlarning siyasiy mesililirimu mushu xildiki muhajirlarni misal qilghan halda xelq'arada tilgha élinidighan mesililerdin bolushqa bashlidi. Téximu muhimi, sowét ittipaqining halak bolushidin kéyin xelq'ara weziyette körülgen jiddiy özgirishler muhajirettiki Uyghurlargha azadliqning we hörlükning deslepki sholisini namayan qilghandek boldi. Ene shu xil weziyette 1990-yili gherb dunyasidiki tunji Uyghur siyasiy teshkilat bolghan “Yawropa sherqiy türkistan birliki” gérmaniyening myunxén shehiride quruldi. Erkin aliptékin buning tunji qétimliq re'isi bolup saylandi.

1992-Yili 12-dékabirda 20 nechche dölettin kelgen wekillerning ishtirakida istanbulda tunji nöwetlik “Sherqiy türkistan milliy qurultiyi” chaqirildi. Qurultayning xitabnamiside éniq qilip “Wetinimizning ismi sherqiy türkistan. Sherqiy türkistan xelqi musteqilliqni toluq qolgha keltürgendila andin heqiqiy erkinlik bext-sa'adetke érishidu” bayan qilin'ghan bu qurlar Uyghurlarning xitaylardin ayrilip chiqish arzusini ashkara jakarlidi. Ay yultuzluq kök bayraq bilen bézelgen yighin sehnisi, chet'ellerdiki sherqiy türkistan teshkilatliri wekillirining bir yerge jem bolushi, türkiye hökümitining rehberliri yollighan tebrik télégrammiliri muhajirettiki Uyghur yashliri üchün bir zor ilham buliqi bolush rolini oynidi. Buning bilen muhajirette qangqip yürgen Uyghur yashlirining uyushushi we öz'ara hemkarliq ornitishidek bir éhtiyajni chiqish qilghan halda 1996-yili on nechche dölettin kelgen Uyghur yashlirining wekilliri myunxén shehirige jem boldi. Netijide Uyghur yashlirining muhajirettiki tunji teshkilati bolghan “Dunya Uyghur yashliri qurultiyi” dunyagha keldi hemde qurultayning nizamnamisi gérmaniye hökümitining qanuniy testiqigha érishti. Ömer qanat mezkur qurultayning re'islikige saylandi. Shuningdin kéyinki yillarda Uyghur milliy dawasigha küresh küsen, dolqun eysa, memet toxti, alim séytof, abdulhakim idris, nuri türkel, ablimit tursun, perhat yorungqash qatarliq bir türküm munewwer yashlarning qoshulushi muhajirettiki dawada yéngi bir basquchning shekilliniwatqanliqini körsitishke bashlidi.

Shuningdin kéyinki bir-ikki yil ichide “Sherqiy türkistan” namida birnechche ammiwi teshkilatlar qurulghan hemde “Sherqiy türkistan milliy merkizi” dunyagha kelgen bolsimu türkiyede oxshashla her xil tosqunluqlargha duch kélip, royxetke aldurushqa muweppeq bolalmidi. Netijide 1999-yili 12-öktebir küni 11 dölettin kelgen Uyghur teshkilatlirining rehberliri gérmaniyening myunxén shehrige jem bolup, “Ikkinchi nöwetlik sherqiy türkistan milliy qurultiyi” ni chaqirdi. Üch künlük jiddiy muzakire arqiliq “Sherqiy türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyi” ning dunyagha kelgenliki jakarlandi. Mezkur qurultayning nizamnamisi gérmaniye hökümitining testiqigha ériship, qurultay qanun jehettin resmiy salahiyetke ige boldi. “Azadliq radiyosi” ning péshqedem xizmetchiliridin enwer jan ependi qurultayning re'isi bolup saylandi. Bu heqte söz bolghanda d u q ning mu'awin re'isi perhat yorungqash shu waqittiki bezi ehwallarni tilgha aldi.

Dewa merkizining türkiyedin gérmaniyege yötkilishi we dunya Uyghur qurultiyining qurulushi

 “Sherqiy türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyi” qurulghandin kéyin deslepki qedemde özlirining mukemmel teshkiliy apparat sheklide ish körüsh iqtidarini hazirlighanliqini namayan qilghan bolsimu türkiyening eyni waqittiki siyasiy dawalghush weziyiti, bolupmu Uyghurlarning siyasiy pa'aliyetlirige qaritilghan cheklimiler tüpeylidin qurultayni türkiyede qanuniy testiqtin ötküzüshke ilaj qilalmidi. 1997-Yilidiki “5-Féwral qirghinchiliqi” din kéyin muhajirettiki Uyghur teshkilatliri tézdin özlirining cheklik maddiy we meniwi küchini bir yerge jem qilip, Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan zor paji'elerni dunyagha anglitishning zörürlükini tonup yetti. Téximu muhimi xitay hökümitining “Shangxey hemkarliq teshkilati” ni wasite qilghan halda “Üch xil küchlerge zerbe bérish” namida Uyghurlarni basturushni kücheytishi muhajirettiki Uyghurlarni jiddiyleshtürdi. Ene shundaq ré'alliqni közde tutup, muhajirettiki Uyghur teshkilatliri birlikke kelgen bir chong teshkilatni shekillendürüsh, shuningdek siyasiy dawaning merkizini türkiyedin yawropagha, jümlidin gérmaniyege yötkeshni oylishishqa bashlidi.

2001-Yilidiki “11-Séntebir weqesi” din kéyin xitay hökümitining tézdin özlirining Uyghurlarni basturush herikitini “Térrorluqqa qarshi turush” namida niqablashqa ötüshi muhajirettiki Uyghur dawasi üchün bir chong xiris boldi. Bundaq ehwalda birnechche qétimliq bash qoshushlardin kéyin birleshme qurultay teshkillesh komitéti tesis qilindi hemde muhajirettiki milliy mujadilige wekillik qilghuchi toluq hoquqluq organni qurup chiqish heqqide qarar élindi. Ularning shu waqittiki “Birleshme qurultay chaqirish toghrisidiki bayanat” ida bu heqte mundaq déyilidu: “‛11-séntebir weqesi‚ din kéyinki xelq'ara weziyetning teqezzasi, milletning arzusi, dewayimizning éhtiyaji, kürishimizning istiqbalini nezerde tutup, muhajirettiki sherqiy türkistan milliy azadliq herikitige toluq wekillik qilidighan eng aliy merkizi apparatni wujudqa chiqirish heqqide qarar maqullandi”.

Köp qétimliq muzakirilerdin kéyin 2004-yili 16-aprélda gérmaniyening myunxén shehiride “Sherqiy türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyi” bilen “Dunya Uyghur yashliri qurultiyi” ni birleshtürüp “Sherqiy türkistan milliy herikitining eng aliy orgini” dep qaralghan yéngi bir teshkilat “Dunya Uyghur qurultiyi” ning dunyagha kelgenliki jakarlandi. Buning bilen Uyghur siyasiy teshkilatlirining bir qétimliq yighinchaqlinishi we birlikke keltürülüshi zor bir qedem aldi. Qurultaygha Uyghur milliy dawasidiki köpke tonulghan rehberlerdin eysa yüsüp alip tékinning oghli erkin alip tékinning re'is bolup saylinishi bilen d u q ning yéngi bir sehipisi bashlandi. Bu heqte söz bolghanda d u q ning mu'awin re'isi perhat yorungqash ependi shu waqittiki bezi ehwallarni eslep ötti.

Qurultayning dunyagha kelgenliki jakarlan'ghandin kéyin uning kelgüside Uyghurlarning menpe'etige qaysi derijide wekillik qilidighanliqi xelq'arada eng köp soralghan so'allarning biri bolghanliqi melum. Bu xil ré'alliqni közde tutup d u q 2005-yili 17-iyulda Uyghurche we in'glizche tillarda “Myunxén xitabnamisi” ni élan qilip, qurultayning axirqi meqsiti we ghayisining “Sherqiy türkistanning musteqilliqini qolgha keltürüsh” ikenlikini tekitlidi. Xitabnamide bu heqte mundaq déyilidu: “Dunya Uyghur qurultiyi xelq'araliq qa'ide-nizamlar we qanun-kélishimlerge boy sunush sherti bilen milliy musteqilliq küreshlirimiz yolidiki tewrenmes küresh iradimizni yene bir qétim jakarlaydu. Musteqil sherqiy türkistan jumhuriyiti sherqiy türkistan xelqining tüp qimmet qarashliri asasida qurulidighan démokratik, köp partiyelik, din we siyaset bir-biridin ayrilghan hem qanun bilen bashqurulidighan bir dölet bolidu”.

Mezkur xitabname deslepki qedemde muhajirettiki Uyghurlarni, shundaqla dunya jama'etchilikini d u q ning kelgüsi xizmet nishanliri heqqide négizlik we éniq chüshenchige ige qildi.