Dunya Uyghur qurultiyining ötmüshi, bügüni we kelgüsi (2)

D u q 8-qurultaydin ilgiriki xitayning barghanséri küchiyiwatqan hujumliri heqqide axbarat élan qildi

Dunya Uyghur qurultiyi (d u q) dunyagha kelgen deslepki waqitlardin tartip xitay hökümitining neziride “Eng chong tashqi apetlerning biri” dep qaralghanliqi melum. Shu sewebtinmu xitay hökümiti oxshash bolmighan xelq'araliq sorunlarda izchil d u q ning “Bölgünchi” teshkilat ikenlikini dawa qilish bilen birge, türlük yollar arqiliq d u q ni parchilash, ichki qisimda ziddiyetke sélish we uning shan-shöhritige dagh chüshürüshning koyida bolup kelmekte. Emma d u q ning kéyinki yillardiki tereqqiyati Uyghurlardiki “It hürer, karwan yürer” dégen temsilning toghriliqini yene bir qétim ispatlidi.

D U q ning zoriyishi we tesirining kéngiyishi

D u q resmiy ish bashlighan mezgillerde Uyghur élidiki siyasiy weziyet izchil yamanlishish halitide turuwatqanliqi melum. Shuning bilen birge bu xitay hökümitining xelq'ara sistémigha sighdilip kirish urunushimu éship bériwatqan bir mezgil bolup, gherb dunyasidiki yétekchi küchlerning xitaygha belgilik derijide tesir körsitish qudritige ige ikenlikimu köp tereplime yollardin melum bolghan idi. Ene shu xil tesirlerning biri xitay hökümiti 1999-yili siyasiy betnamlar bilen qolgha alghan rabiye qadir xanim heqqide amérika we en'gliye hökümetlirining xitaygha köp qétimliq bésim qilishida ipadilendi. Netijide 2005-yili martta rabiye xanim xitay türmisidin qoyup bérilip “Tébbiy dawalinish” namida amérikigha yolgha sélindi.

Bu jeryanda rabiye xanimning xelq'aradiki eng qiziq xewer témilirining birige aylinishi, birnechche chong xelq'araliq mukapatlargha, jümlidin ikki qétim nobél tinchliq mukapatining namzatliqigha körsitilishi öz nöwitide Uyghur milliy dawasining xelq'arada téximu yaxshi bilinishige yol achti. Buning bir ipadisi 2006-yili 24-noyabirda chaqirilghan d u q ning 2-nöwetlik wekiller qurultiyigha gérmaniye hökümiti, shu qatarda xelq'aradiki köpligen kishilik hoquq teshkilatlirining wekil ewetip qatnashqanliqida eks etti. Bu qétimqi qurultayda rabiye qadir xanimgha “Uyghur mukapati” teqdim qilindi. Bu qurultayda re'is erkin alip tékin öz wezipisidin istépa berdi hemde ornigha rabiye qadir xanim re'is bolup saylandi. Derweqe xitay hökümitining buninggha qayturghan bir qatar hujumliri ularning bu qétimliq qurultayning netijisidin qanchilik perishan bolghanliqini wasitilik halda körsitip bergen idi. Bu heqte söz bolghanda d u q ning mu'awin re'isi perhat yorungqash ependi buningdiki bezi nuqtilarni alahide tilgha alidu.

Rabiye qadir xanim d u q ning re'islikige saylan'ghandin kéyin Uyghur dawasini xelq'arada téximu yaxshi anglitish üchün birleshken döletler teshkilati (b d t) munbiride köp qétimliq pa'aliyetlerni wujudqa chiqardi. Shuningdek amérika, awstraliye we yawropa hökümetliri bilen bolghan alaqini kücheytishke alahide ehmiyet berdi. Buning bir yarqin misali, amérika pirézidénti jorj bush (George W. Bush) Ning 2007-yili we 2008-yili rabiye qadir xanim bilen chéx jumhuriyitining piraga shehiride we aq sarayda söhbette bolushida eks etti. Shuningdin kéyin kanada bash ministiri stéfén xarpér (Stephen Harper) , b d t bash katipi kofi annan (Kofi Annan), yaponiye bash ministiri shénzo abi (Shinzo Abe) qatarliqlarmu ashkara halda d u q ning re'isi rabiye qadir xanim bilen körüshti. Bu mahiyette xitay hökümitining Uyghur milliy dawasini “Térrorluq” qa baghlash urunushigha qayturulghan küchlük jawab boldi. Muhajirettiki Uyghur dawasida tunji qétim ishqa ashqan bu tarixiy hadise shu waqitlardiki herqaysi axbarat wasitiliride, jümlidin xitay axbaratlirida zor ghulghula qozghighanidi. Ene shu waqitlardin tartip wujudqa chiqishqa bashlighan hemde kishini xushallanduridighan ishlarning biri shu boldiki, amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi (NED) muhajirettiki Uyghur teshkilatlirigha maddiy jehettin yardem bérishke bashlidi. Buning bilen dawa ishlirining téximu yaxshi méngishigha shara'it hazirlandi.

2009-Yili 21-may washin'gton shehiridiki amérika dölet mejliside chaqirilghan 3-qurultaygha amérika hökümitining köpligen xadimliri, jümlidin frank wolf (Frank Wolf) , kiristofér simis (Chris Smith) , jeymis mekgowérn (James McGovern) , karl gréshmen (Carl Gershman) qatarliqlarning biwasite ishtirak qilishi bu nuqtini téximu roshen ispatlidi.

D u q ning yashlashturush basquchi we kéyinki netijiler

D u q ning ötken on yildin artuq musapiside deslepki qedemde bir qisim netijiler qolgha kelgendin kéyin, qurultayning rehberlik kolléktipini yashlashturush heqqide teklipler otturigha chiqti. Ichki we tashqi jehetlerde körülüwatqan türlük mesililermu qurultayni bir qétimliq islahatqa jiddiy ündeshke bashlidi. Uning üstige Uyghur dawasining uzaqliqi we müshküllükini nezerde tutqan halda téximu köp yashlarni bu sepke jelp qilishning zörürlüki melum bolushqa bashlidi. Yene bir yaqtin d u q yillardin buyan teshkillep kéliwatqan Uyghur yashlirini démokratiye we siyasiy jehette terbiyelesh kurslirining netijiside bir türküm yashlar yétiship chiqqan bolup, ularghimu tégishlik rewishte öz talantini jari qildurush soruni hazirlap bérish lazim boldi. Téximu muhimi Uyghur élidiki irqiy qirghinchiliqning tömür perdisi ene shu waqitlarda toluqi bilen échiliwtqanliqi, Uyghur jem'iyiti tarixta körülmigen mislisiz yoqitishqa duch kéliwatqanliqidek köp qirliq ré'alliqni oylashqan halda 2017-yili 12-noyabirda gérmaniyening myunxén shehiride chaqirilghan 6-qurultayda bu jehette bezi islahatlar wujudqa chiqti.

Bu qétimqi qurultayda yillardin buyan Uyghur dawasida harmay-talmay küresh qiliwatqanlardin dolqun eysa démokratik saylam arqiliq qurultayning yéngi re'isi bolup saylandi. U qurultayda qilghan sözide muhajirettiki Uyghur dawasida körülüwatqan eng chong kirizisning birlik mesiliside eks étidighanliqini alahide eskertti. Shuningdek “Sherqiy türkistan milliy azadliq herikitining wekillik orgini bolghan d u q ning hayatiy küch menbesi, tereqqiyat we tesir yöliki yenila birlik-ittipaqliqtur” dep körsetti. Shuningdek d u q ning “Gherb qimmet qarishi asasida ish köridighan, pütkül sherqiy türkistan xelqining nazaritini qobul qilidighan, oxshimighan pikirlerge hörmet qilidighan” teshkilat ikenlikini alahide tilgha aldi. Bu heqte söz bolghanda dolqun eysa shu waqittiki pewqul'adde weziyetni alahide eslep ötti.

Uyghur élidiki qirghinchiliq ene shu yosunda dunyadiki hökümetler we parlaméntlarning diqqitini qozghighandin kéyin xitay bu heqtiki oxshimighan sürüshte qilishlar, eyibleshler we türlük jaza tedbirlirige duch keldi. Gerche bu yüzlinish xitayni üzül-késil peylidin yanduralmighan bolsimu ulargha wasitilik halda “Xitayning xalighanni qilishigha dunya qarap turmaydu” dégenni yéterlik derijide hés qildurghanliqi melum. Yene bir yaqtin xitaygha Uyghurlarni “Térrorluq we ashqunluq” qa chétip yoqitish urunushining mahiyitini dunyaning alliqachan körüp yetkenlikinimu hés qildurdi. Shu sewebtinmu “Uyghur qirghinchiliqi” heqqide qarar alghan hökümet we parlaméntlarning sani köpiyishke bashlidi. Téximu muhimi Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliqning bash jawabkari shi jinping ikenliki, shi jinpingni sotlash we qolgha élish chuqanliri otturigha chiqishqa bashlidi.

D u q ning 8-nöwetlik qurultiyi échilish harpisida ötken musapilerge nezer salghan dolqun eysa qurultayning kelgüsi xizmetliridin tolimu ümidwar ikenlikini alahide tekitleydu. Uning qarishiche, 20 yilliq musape qurultay üchün xizmet qilishni xalaydighan hemde buning höddisidin chiqalaydighan bir türküm jenggiwar kishilerni tawlap chiqqan. Shunga u qurultayni bundin kéyinki xizmetlerni téximu yaxshi we mukemmel élip mangalaydu, dep ishinidu.

Dolqun eysa we bashqa bir türküm kishiler bu qétim rehberlik kolléktipidin chékinip chiqidighan bolsimu, bu hergizmu ularning milliy mujadile kürishidin chékinip chiqidighanliqidin dérek bermeydu. Dolqun eysagha oxshash özini bu küresh sépidiki bir addiy jengchi, dep qaraydighan bu kishiler özliri éytqandek “Emel tutqanda küresh qilip, emeldin chüshkende küreshtin toxtaydighan” kishiler emes.

D u q ning ene shu teriqide tarqaq teshkilatlardin birlikke kelgen sistémiliq gewdige aylinishi, dunyadiki oxshimighan teshkilatlar we hökümetlerning uni muhajirettiki Uyghur dawasida wekillik xaraktérge ige teshkilat, dep étirap qilishi, d u q ning bolsa yillardin buyan özlirining gherb démokratiyesi sistémisi asasida mukemmel ish yürgüzeleydighanliqini namayan qilishi hemde Uyghurlarning özige xas musteqil döliti bolghandimu buni bimalal élip kételeydighanliqini emeliy heriketliri arqiliq körsitishi, téximu muhimi d u q ning xitay hökümiti ijra qiliwatqan Uyghurlarni millet boyiche yoqitish siyasitige qarshi belgilik pa'aliyetlerni we netijilerni wujudqa chiqiralighanliqi axirqi hésabta uni xitay hökümiti üchün “Közge qadalghan mix” qa aylandurup qoyghanliqi melum. D u q ning 8-qurultiyi échilish harpisida yeni 18-öktebir küni ular élan qilghan bayanatta körsitilishiche, xitay hökümiti qurultayning ongushluq échilishigha tosqunluq qilish üchün tézdin heriketke ötken.

 D u q ning bayanatida éytilishiche, bosniye-grétsigowina (Bosnia and Herzegovina) da 8-qurultayni échishqa teyyarliq qiliwatqan d u q rehberliki yéqinqi birnechche künde sarayéwo (Sarajevo) shehiridiki xitay elchixanisining qurultay yighilishini bikar qilish telipini tapshuruwalghan. Xitay elchixanisi yene dolqun eysa qolgha élip xitaygha ötküzüp béridighanliqi, munasiwetlik kishilerning mashina weqesige duch kélidighanliqi, qurultayning tok we tor saheliride chataq chiqidighanliqi, yighin wekillirining wetendiki uruq-tughqanlirining qattiq awarichilikke uchraydighanliqini pesh qilip qorqaq salghan. Bayanatta xitay hökümitining bu xil tehditlirining mahiyette Uyghurlarning awazini öchürüsh urunushidin bashqa nerse emesliki alahide eskertilish bilen birge “Xitayning bu xil chégra halqighan zulumliri keskin eyiblinishi kérek. Xitayning bundaq qorqaq sélishliri qurultayning öz waqtida échilishigha dexli qilalmaydu. Biz qérindashlarning bixeterlikige képillik qilishning charilirini toluq ishqa salimiz” déyilidu. Nöwette xitayning bu xildiki tehditliri herqaysi axbarat wasitilirining bash betliridin orun almaqta.