Әкбәр әсәтниң 40 яшлиқ туғулған күни: хәлқара җәмийәттин үзүлмигән азадлиқ садалири
2025.01.07
Хитай һөкүмити уйғурларға қаратқан бастуруш сияситини давамлаштуруватқан бир пәйттә, хәлқаралиқ җәмийәт йәнә бир қетим “бағдаш” ториниң қурғучиси әкбәр әсәтниң делосиға диққәт қилмақта. 2016-Йили америка ташқи ишлар министирлиқиниң “хәлқара зиярәтчиләрни тәрбийәләш рәһбәрлик пирограммиси” ға қатнашқан әкбәр әсәт үрүмчигә қайтқандин кейин узун өтмәй қолға елинған. Әкбәр әсәт 4-январ күни түрмидә 40 яшқа толди.
Бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) кишилик һоқуқ кеңишиниң “халиғанчә тутқунға қарши туруш хизмәт гурупписи” йеқинда елан қилған доклатида, әкбәр әсәтниң делоси хәлқара қанун яки әһдинамә, һәтта хитайниң ички қанунлириғиму хилап икәнлики көрситилгән. Доклатта униң мәҗбурий ғайиб қиливетилгәнлики алаһидә тәкитләнгән.
Йиллардин бери инисиниң әркинлики үчүн тохтимай күрәш қиливатқан хәлқаралиқ кишилик һоқуқ адвокати рәйһан әсәт X тор суписида: “бүгүн инимниң туғулған күнини тәбрикләймиз! нурғун кишиләр уни яхши көриду вә биз бу йил униң азадлиққа чиқишиға үмид бағлаймиз” дәп язған.
Мухбиримиз билән өткүзүлгән зиярәттә рәйһан әсәт ханим инисиниң қоюп берилиши үчүн хәлқаралиқ җәмийәтниң көрсәткән тиришчанлиқлири һәққидә тохтилип: “ташқи ишлар министирлиқи, америкиниң хитайдики баш әлчиси николас бурнис (Nicholas Burns) вә кеңәш палата әзаси крис ван холлен (Chris Van Hollen) ниң инимни қоюп бериш тоғрисидики тәләплиригә рәһмәт ейтимән. Бигунаһ бир инсанниң сәккиз йил тоққуз айдин бери лагерда тутуп турулуши интайин узун вақит. Мениң үмидим, келәр қетимлиқ һөкүмәтниң дөләт бихәтәрлик кеңиши әкбәрни қоюп бериш мәсилисини алдинқи орунға қоюши вә пирезидент трампниң бу мәсилини ши җинпиң билән биваситә сөзлишишидур” деди.
Дуня уйғур қурултийи (д у қ) иҗраийә комитетиниң рәиси, америкидики “уйғур һәрикити” тәшкилатиниң мудири рошән аббас ханим X тор суписида: “әкбәр әсәтниң тутқун қилиниши нурғунлиған уйғурларниң тәқдирини әкс әттүриду” дегән. Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған рошән аббас ханим һәдиси доктор гүлшән аббасниңму охшаш тәқдиргә дучар болғанлиқини тилға елип, барлиқ уйғур тутқунларниң азад қилиниши үчүн хәлқаралиқ җәмийәтниң күч чиқириши керәкликини тәкитлиди.
Рошән аббас ханим йәнә дуня уйғур қурултийиниң әкбәр әсәт вә башқа тутқунларниң қоюп берилиши үчүн қандақ һәрикәт пиланлири барлиқи, шундақла келәр қетимлиқ америка һөкүмитидин немиләрни күтидиғанлиқи тоғрисида тохталди.
Нөвәттә норвегийәдә яшаватқан уйғур паалийәтчиси вә ана тил тәшәббусчиси абдувәли аюп мухбиримизға әкбәр әсәтниң тутулғиниға тоққуз йил болғанлиқини, униң тутулушиниң хитай қанунлири вә хәлқара әһдинамиләргә зит икәнликини тәкитләп, уйғур тили-мәдәнийитини қоғдаш йолида хизмәт қилған барлиқ тутқунларниң әркинликкә чиқишини үмид қилидиғанлиқини билдүрди.
Америкиниң хитайда турушлуқ баш әлчиси никулас бурнис 4-январ күни рәсмий баянат елан қилип, хитай һөкүмитидин әкбәр әсәтни шәртсиз қоюп беришни тәләп қилди. Чақириқта мундақ дейилгән: “әкбәр әсәт бүгүн өзиниң 40 яшқа киргән туғулған күнини шинҗаңдики түрмидә өткүзмәктә, у сәккиз йилдин артуқ вақиттин бери түрмидә наһәқ қамилип ятмақта. Мән хитай һөкүмитини әкбәрни вә униңға охшаш халиғанчә тутқун қилинип, наһәқ қамалған кишиләрни дәрһал һәм шәртсиз қоюп беришкә чақиримән”.
Ekpar Asat has been unjustly held in China for almost 9 years — targeted because of his Uyghur ethnicity & locked up just weeks after visiting the US as part of a State Dept program.
— Senator Chris Van Hollen (@ChrisVanHollen) January 6, 2025
He shouldn't spend another day - let alone another birthday - behind bars. He must be released. https://t.co/f8K7jDYWFe
Униңдин башқа, америка дөләт мәҗлиси кеңәш палата әзаси крис ван һоллен (Chris Van Hollen) му X да йоллиған учурида әкбәр әсәтниң қоюп берилишини тәләп қилип: “әкбәр әсәт пәқәт уйғур болғанлиқи һәм америка ташқи ишлар министирлиқи пирограммисиға қатнашқанлиқи сәвәбидин зәрбигә учриди” дәп билдүрди.
Хәлқаралиқ көзәткүчиләрниң қаришичә, әкбәр әсәтниң делоси хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтлириниң типик мисаллиридин бири болуп, бу дело арқилиқ хитай һөкүмитиниң уйғурларни “террорлуққа қарши туруш” баһаниси билән кәң көләмдә бастуруватқанлиқи испатланмақта.