En'gliye parlaméntida en'gliye hökümiti Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishqa chaqirildi

En'gliye parlamént ezaliri, qanunchi we adwokatlar hem Uyghur pa'aliyetchilirining 9-dékabir london musteqil sot kollégiyesi 2021-yili élan qilghan Uyghur irqiy qirghinchiliq qararining üch yilliqi munasiwiti bilen en'gliye parlaméntida ötküzülgen xatirilesh yighinida en'gliyeni öz ichige alghan hökümetler Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishqa chaqirildi. Sabiq xelq'ara jinayi ishlar sotining bash teptishi, Uyghur sot kollégiyesining bash sotchisi sir jéfréy nayis (Geoffrey Nice) ning bashchiliqidiki london musteqil soti 2021-yili dunya Uyghur qurultiyi (d u q) ning xitay xelq jumhuriyiti üstidin achqan erzini körüp chiqip, xitay hökümitining Uyghurlargha tutqan qebih mu'amilisining “Irqiy qirghinchiliq” hem “Insaniyetke qarshi jinayet” teshkil qilidighanliqini höküm qilghan.

Sot kollégiyesi “Xitay xelq jumhuriyitining shinjangdiki Uyghurlarning halqiliq bir qismini yoqitishni meqset qilghan tughutning aldini élish tedbirliri mahiyette irqiy qirghinchiliq sadir qilghanliq” dep élan qilghan. Eyni waqitta sot qararining hökümetni mejburlash küchi bolmisimu, emma uning simwol xaraktérlik ehmiyiti nahayiti zor, dep qaralghan idi.

9-Dékabir en'gliye parlaméntining awam palatasida ötküzülgen “Heqiqet we jesurluqqa apirin oqush: Uyghur sot kollégiyesining irqiy qirghinchiliq qararining üch yilliqi we irqiy qirghinchiliqning qurbanlirini xatirilesh” namliq yighinda, bash sotchi sir jéfréy nayis söz qilip, xitayning Uyghurlargha qaratqan zulmining “Néme üchün irqiy qirghinchiliq” ni teshkil qilidighanliqi we en'gliyeni öz ichige alghan hökümetlerning buni irqiy qirghinchiliq, dep étirap qilishta mes'uliyitini ada qilmighanliqini bildürgen. Sir jéfréy nayis 9-dékabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, en'gliyeni öz ichige alghan nurghun hökümetlerning Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishtin özini qachurushta bir qatar rastchil bolmighan seweblerni körsitip kéliwatqanliqini bildürdi.

Sir jéfréy nayis mundaq dédi: “Méningche siz we silerning radiyo anglighuchiliringlar shu muhim nuqtini chüshinishi kérek: biritaniye hökümiti we shuninggha oxshash nurghun hökümetler irqiy qirghinchiliq yüz bergen yüz bermigenlikini qarar qilishta, meyli en'gliye hökümiti bolsun yaki bashqa hökümetler bolsun, bir qatar rastchil bolmighan seweblerni otturigha qoyup keldi. Halbuki, ularning bu irqiy qirghinchiliqni étirap qilip, buninggha qarshi tedbir almasliqi nahayiti chong sewenlik.”

Sir jéfréy nayisning qeyt qilishiche, bügünki yighin bash organlarning, shundaqla soda pa'aliyetchilirining téximu köp ishlarni qilishi nuqtisidin diqqet qilarliq bir muzakire bolghan.

AP Photo/Alberto Pezzali

Bu qétimliq xatirilesh pa'aliyiti Uyghur pa'aliyetchiler bashqa hökümetlerning amérika hökümitini örnek élip, xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini irqiy qirghinchiliq, dep étirap qilishi, shuning bilen bir waqitta xitay hökümitini jawabkarliqqa tartip, bu qirghinchiliqning kölimi hem éghirliq derijisige munasip emeliy heriket qollinishni telep qiliwatqan peytte ötküzülgen. London musteqil Uyghur sot kollégiyesining qanun meslihetchisi, en'gliyelik adwokat hamid sabi (Hamid Sabi) nöwettiki eng chong qiyinchiliq hökümetlerning “Xelq'ara irqiy qirghinchiliq ehdinamisi” diki mejburiyetlirini ada qilmasliqi ikenlikini bildürdi. Hamid sabi mundaq deydu: “Hazirqi eng chong qiyinchiliq dunyadiki herqaysi hökümetlerning özi imza qoyghan ‛irqiy qirghinchiliq ehdinamisi‚ diki teleplerni ijra qilishni xalimasliqi bolmaqta. Halbuki, xelq'ara ehdinamiside irqiy qirghinchiliq sadir bolush gumani peyda bolghan haman eza döletlerning barliq wasitilerni qollinip, irqiy qirghinchiliq yüz bérishini derhal toxtitishi telep qilinidu.”

 Lékin hamid sabining qeyt qilishiche, gerche hökümetler ‛irqiy qirghinchiliq ehdinamisi‚ ni ijra qilishni xalimisimu, musteqil Uyghur sot kollégiyesining qararining tesiri nahayiti chong bolghan. Hamid sabi 9-dékabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda: “Sot kollégiyesining qararining tesiri nahayiti chong boldi. Nurghun döletlerning parlaméntliri, jümlidin en'gliye parlaménti bilet tashlap, mutleq köp awazning qollishida xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilghanliqini étirap qilishta Uyghur sot kollégiyesining qararidin paydilandi” dep körsetti.

En'gliye parlaménti awam palatasining merkizi yighin zalida ötküzülgen 9-dékabir künidiki xatirilesh pa'aliyitige, xitay hökümitining cheklesh tizimlikidiki besh neper parlamént ezasining hemmisi qatnashqan. Halbuki, bu qétimliq xatirilesh pa'aliyitining riyasetchisi, parlamént ezasi blayir mekdogal (Blair McDougall), en'gliyede yéngi hakimiyet béshigha chiqqan “Ishchilar partiyesi” hökümiti Uyghur mesilisi üchün purset ikenlikini tekitlimekte. Blayér mekdogal bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Méningche, bizge yéngi hökümet we bu hökümetning (kishilik hoquq) pirinsipida ching turush wedisi boyiche yochuq échilip, xelqinglargha boluwatqan ishlarni qattiq pozitsiyede küntertipke élip kélishning pursiti tughuldi.”

En'gliyede turushluq pa'aliyetchi, “Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish birleshmisi” ning re'isi rehime mahmut bolsa, nurghun hökümetler Uyghur sot kollégiyesining qararini resmiy qobul qilmighan bolsimu, emma uning simwolluq ehmiyiti nahayiti chong ikenlikini tekitleydu. Rehime mahmutning qarishiche, sotning qarari ularning hökümetlerge bésim ishlitishtiki muhim höjjetlik rolini oynimaqta iken.

London musteqil sot kollégiyesining Uyghur irqiy qirghinchiliq qararining üch yilliqi mezgilide yene amérika awam awam palata ezasi yong kim (Young Kim), kanada parlamént ezasi yiwés blan'ghiét (Yves Blanchet), en'gliye parlamént ezasi iyan dunkan smit (Ian Duncan Smith) qatarliq nurghun siyasiyonlar X, Linked-In qatarliq ijtima'iy taratqu supilirida bayanat élan qilip, xitayni jawabkarliqqa tartishqa chaqirghan. Amérika jumhuriyetchi awam palata ezasi, “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” ning sun'ghuchisi yong kim bu heqtiki bayanatida: “Uyghurlar her küni jimiqturulmaqta, tutqun qilinmaqta, qiyin-qistaqqa uchrimaqta, türmige tashlinip, xitay kompartiyesining lagérlirida méngisini yuyulmaqta. Uyghur xelqining ré'alliqigha köz yumush shi jinping we uning irqiy qirghinchiliq herikitige yol qoyghanliqtur” dégen.