Enqerede 5-iyul ürümchi qirghinchiliqi heqqide muxbirlarni kütüwélish yighini ötküzüldi

2009-Yili 26-iyun kéchide xitayning gu'angdung ölkisi shawgüen shehiridiki shüri oyunchuq zawutida yerlik xitaylarning kaltek-toqmaqlar bilen Uyghur ishchilargha hujum qilip köp sandiki Uyghurlarni öltürüsh we yarilandurush weqesi yüz bergendin kéyin 7-ayning 5-küni ürümchide buninggha qarshi naraziliq namayishi bolghanidi. Namayishchilar hökümettin Uyghur ishchilarni öltürgen jinayetchilerni jazalashni telep qilghan. Lékin xitay hökümiti 5-iyuldiki bu namayishqa topilang qatarida mu'amile qilip, uni qanliq basturghanidi. Mana shu basturushni xatirilesh we uni este saqlash hem uni dunyagha bildürüsh üchün her yildikige oxshash bu yilmu dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghurlar mezkur 5-iyul qirghinchiliqini xatirilidi.

5-Iyul küni türkiyening paytexti enqerede “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” témisida muxbirlarni kütüwélish yighini we “Türkiyede sherqiy türkistan mesilisi” témisida yighin ötküzüldi. Yighin'gha dunya Uyghur qurultiyi wexpisi, Uyghur akadémiyesi wexpisi, türk siyaset tetqiqat wexpisi we xelq'ara yash bilim ademliri teshkilatining yétekchiliri hem bashqa köp sandiki ammiwi teshkilat mes'ulliri, uniwérsitét oqutquchiliri we muxbirlar ishtirak qildi. Muxbirlarni kütüwélish yighinida sherqiy türkistan teshkilatliri mes'ulliri birdek türkiye hökümiti we türkiy jumhuriyetlerni Uyghur qirghinchiliqini toxtitish üchün küch chiqirishqa, xitayning irqiy qirghinchiliq siyasitige qarita sükütte turmasliqqa chaqirdi.

RFA/Erkin Tarim

5-Iyul küni grand dora (Grand Dora Hotel) méhmanxanisida ötküzülgen mezkur muxbirlarni kütüwélish yighinida dunya Uyghur qurultiyi wexpisi re'isi abduréshit abdulxemit ependi metbu'at bayanatini oqup ötti. U mundaq dédi: “Hörmetlik muxbirlar, ammiwi teshkilat mes'ulliri, aliy mektep oqutquchi we oqughuchiliri bundin 15 yil burun sherqiy türkistanning merkiziy ürümchide qetli'am boldi. Biz bu qirghinchiliqni uzun yillardin buyan anglitishqa tirishiwatimiz. Shu waqitta xitay hökümitining bu namayishni topilanggha aylanduruwétishi we qanliq basturushi bilen ayaghlashqanidi. Bügün biz bu qetli'amda shéhit bolghanlarni xatirilesh we xitaydin hésab sorash meqsiti bilen bu yighinni échip olturuptimiz. Kommunist xitay hakimiyiti1949-yili sherqiy türkistanni bésiwalghan kündin tartip Uyghurlargha qarita assimilyatsiye siyasiti élip barmaqta. Gerche 1955-yili Uyghur aptonom rayoni salahiyiti bergen bolsimu, emeliyette aptonomiye héch qachan ijra qilinmighan. Sherqiy türkistan xelqining qanuniy heq we hoquqlirighimu hörmet qilmay, assimilyatsiye siyasitini künsayin kücheytti. Axirida xitayning bu siyasiti irqiy qirghinchiliqqa aylandi.”

5-Iyul ürümchi qirghinchiliqining 15 yilliqi munasiwiti bilen teyyarlan'ghan ortaq bayanatta yene mundaq déyilgen: “Xitay hökümiti 2017-yili jaza lagérliri qurup irqiy qirghinchiliq siyasitini bashlidi. Bu insaniyetke qarshi jinayet hésablinidu. Pütün insaniyet dunyasi buninggha lenet oqushi kérek. Her qaysi döletler, hökümetler we shirketler xitay bilen munasiwet ornatqanda buni nezerde tutushi kérek. Irqiy qirghinchiliq élip bériwatqan xitaygha lenet oquymiz. 5-Iyul ürümchi qirghinchiliqida we uningdin kéyinki waqitlarda xitay teripidin wetini we milliti üchün shéhit bolghanlarning hemmisini hörmet we rehmet tuyghumiz bilen esleymiz. Biz dunya Uyghur qurultiyi qatarliq sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri bilen birlikte türkiye hökümitini Uyghur qirghinchiliqini toxtitish üchün küch chiqirishqa, sükütte turmasliqqa chaqirimiz.”

RFA/Erkin Tarim

Muxbirlarni kütüwélish yighinining axirida mezkur yighinni uyushturghan Uyghur akadémiyesi ijra'iye re'isi abdulhemid qaraxan ependige mikrofonimizni uzattuq. U, türkiye jama'etchilikige we türkiye hökümitige Uyghur qirghinchiliqini anglitish we ularni heriketke keltürüsh meqsiti bilen bu yighinni uyushturghanliqini, yaxshi ötkenlikini tekitlidi.

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan enqerediki yildirim beyazit uniwérsitéti méditsina fakultéti ammiwi saghlamliq kafédrasi oqutquchisi doktor nametjan memet ependi yéqindin buyan her xil sewebler tüpeylidin Uyghur mesilisining türkiye hökümitining kün tertipidin chüshüp qéliwatqanliqini, buni qayta janlandurush üchün bu xil pa'aliyetlerning intayin muhimliqini tekitlidi.

Bu yilmu aldinqi yillargha oxshashla türkiyediki Uyghurlar topliship olturaqlashqan istanbul, qeyseri we enqere qatarliq sheherliride 5-iyul ürümchi qirghinchiliqi munasiwiti bilen türlük pa'aliyetler ötküzüldi.