Enqerediki Uyghur perzentliri “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” bayrimini qutluqlidi

Türkiye paytexti enqerede turuwatqan Uyghurlar “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” künini xatirilidi. 2024-Yili 12-noyabir, enqere

12-Noyabir küni dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghurlar 1933-yili qurulghan “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti” ning 91 yilliqi we 1944-yili qurulghan “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ning 80 yilliqini xatirilidi. Mana mushu künde türkiye paytexti enqerede turuwatqan Uyghurlardin yette yashtin 15 yashqiche bolghan balilar mexsus oyun teyyarlap 20-esirde qurulghan ikki qétimliq “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ni xatirilidi. Pa'aliyette xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan éghir basturush siyasiti eyiblendi, shuningdek “Xitaylar sherqiy türkistandin chiqip ketsun!” dep xitab qilindi.

Türkiyede Uyghurlar bir qeder keng tarqalghan bolsimu, enqerede ularning sani anche köp emes. Melum bolushiche, enqerede 300 din artuq Uyghur yashaydighan bolup, bu Uyghurlarning köp qismi paytexttiki dölet idariliride xizmet qilmaqta. Türkiyediki Uyghurlarning zor köpchiliki istanbul, qeyseri we konya qatarliq sheherlerge orunlashqan.

Enqere shehiridiki azghina Uyghur 2018-yilidin tartip mezkur sheherning tarixida tunji qétim Uyghur ana tilini qedirlesh we perzentlirige ögitishni meqset qilip, Uyghur ana til kursi achqanidi. Hazir Uyghur perzentlerning köpiyishige egiship, ular perzentlirige ana tilini ögitipla qalmastin, Uyghurlarning tarixi, edebiyati, jughrapiyesi we örp-adetlirinimu ögetmekte. Ene shu pa'aliyetlerning bir qismi süpitide bu yash-ösmürler bu yil 12-noyabir küni 114 yilliq tarixqa ige türkiyediki eng chong ammiwi teshkilatlardin biri “Türk ojaqliri” teshkilatining zalida mexsus oyun qoyup, Uyghurlar 20-esirde qurghan ikki jumhuriyetni xatirilesh pa'aliyiti ötküzdi.

RFA/Erkin Tarim

Nuzugum qaraxan, nadir orxun we rumeysa qeshqeri riyasetchilik qilghan murasim ikki jumhuriyetni qurush jeryanida jénini pida qilghan shéhitler we ikki jumhuriyetni qurghuchi dahiylarning rohigha qur'an tilawiti qilish bilen bashlandi. Arqidin “Sherqiy türkistan istiqlal marshi” oqup ötüldi.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi, Uyghur akadémiyesi wexpisining re'isi abdulhemid qaraxan ependi pa'aliyetning échilish nutqini sözleshke teklip qilin'ghan idi. U, Uyghur balilarning jumhuriyet bayrimini tebriklep mundaq dédi: “Söyümlük perzentlirimiz! hemminglarning sherqiy türkistan jumhuriyet künige mubarek bolsun! bügün we bu aylarda tarixta ata-bowilirimiz ikki qétim sherqiy türkistan jumhuriyitini qurup, bizge erkinlikning we musteqilliqning temini tétitqan idi. Biz bügün ularni eslep turuptimiz. Xudayim buyrusa pat yéqinda wetinimizning musteqilliqini eslige keltürüp, erkin, hör we démokratik sherqiy türkistanda birlikte yashaymiz.”

Pa'aliyetke qatnashqan balilardin satuq bughra qaraxan öz nöwitide pa'aliyet ehlige “Weten qedri” dégen shé'irni déklamatsiye qilip berdi.

 Arqidin Uyghur perzentlirining her biri turpan, atush, kucha, aqsu, ili, korla we xoten qatarliq Uyghur yurtliridin birni tallap, shu jaydiki meshhur shey'ilerni tonushturup ötti.

Uyghur perzentlirining köpi chet elde tughulup chong boluwatqan bolsimu ularning Uyghur tilini rawan sözliyelishi diqqitimizni tartti. Bir yérim sa'et dawamlashqan oyun qoyush murasimida Uyghur perzentliri merhum abdulhékim baqi iltebirning “Weten bizning jénimiz” namliq shé'irini déklamatsiye qildi. Arqidin ömer Uyghur ukisi bilen birlikte merhum küresh küsenning “Atlanduq” namliq naxshisini orunlap berdi.

Murasim axirlashqandin kéyin ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur ziyaliysi rena qaraxan xanimning bildürüshiche, enqerediki ana til kursigha qatnishiwatqan Uyghur balilar yéshigha qarap siniplargha ayrilghan. Ular Uyghurche ögen'gendin sirt her yili jumhuriyet küni we ana til künide mexsus nomur teyyarlap, tamashibinlargha teqdim qilip kelmekte iken.

RFA/Erkin Tarim

Melum bolushiche, enqerede Uyghurlarning sani az bolsimu ata-anilarning balilirigha Uyghurche ögitish we perzentlerning Uyghurche öginish qizghinliqi bekla yuqiri iken. Bolupmu 2017-yili xitayning zulum siyasiti küchiyip, chet eldiki Uyghurlarning uruq-tughqanliri bilen bolghan alaqisi üzülüp qalghandin kéyin ana til kursi we weten dewasigha bolghan qiziqish kücheygen. Enqerediki yildirim beyazit uniwérsitéti oqutquchisi, doktor nametjan orxun ependi enqerediki Uyghur balilarning köp qismi chet elde tughulup chong boluwatqanliqini, shunga bularni wetenperwerlik söygüside terbiyeleshning zor ehmiyetke ige ikenlikini tekitleydu.

Enqeredikige qarighanda Uyghurlarning sani istanbulda xélila köp ikenliki melum. Istanbul we qeyseridiki Uyghurlar xéli burundin tartipla bu xil kurslarni échip kelmekte. Istanbulda Uyghurlardin yétiship chiqqan melum sandiki karxanichi, tijaretchi, doxtur, siyasiyon we sen'et erbabliri bar. 1950-Yillardin kéyin türkiyege kélip yerliship qalghan birinchi ewlad Uyghurlarning köp qismi bu dunya bilen xoshlashqan bolup, hazir 2-we 3-ewlad Uyghurlar öz pa'aliyetlirini dawamlashturmaqta. Ilgiri kelgenlerning ewladlirining köpi Uyghur tilini asasen untup ketken bolsimu 2009-yilidin kéyin arqimu-arqidin türkiyege kelgen Uyghurlar bilen Uyghur jama'itining sani ashqan. Nöwette, ene shularning perzentlirige ana tilini ögitish, perzentlerni ana tilida mukemmel oquydighan we yazidighan qilish, shundaqla Uyghurlarning tarixi, jughrapiyesi we wetenperwerlik söygüsi bilen tonushturush muhim mesile bolmaqta.