“Uyghur qirghinchiliqini xatirilesh küni” munasiwiti bilen enqerede yighin ötküzüldi

“Uyghur qirghinchiliqini xatirilesh küni” munasiwet bilen échilghan yighinda hajitepe uniwérsitéti oqutquchisi doktor erkin ekrem riyasetchilik qilmaqta. 2024-Yili 9-dékabir, enqere, türkiye.

Dunya Uyghur qurultiyi 2021-yili 18-noyabir küni ijra'iye komitétining kéngeytilgen yighinini chaqirip, Uyghur dewasini insaniyetning dewasigha aylandurush üchün, 9-dékabir künini “Uyghur qirghinchiliqini xatirilesh küni” qilip békitip, pütün dunya miqyasida keng-kölemde xatirileshke chaqiriq qilghanidi.

Bu munasiwet bilen türkiyediki eng chong ammiwi teshkilatlardin 114 yilliq tarixqa ige “Türk ojaqliri” teshkilati, “Sherqiy türkistan tetqiqat wexpisi”, dunya Uyghur qurultiyi wexpisi we Uyghur akadémiyesi birlikte muhakime yighini chaqirdi. Yighin'gha mezkur teshkilatlarning mes'ulliri, ezaliri, parlamént ezaliri, bezi siyasiy partiyelerning mes'ulliri we enqerediki her qaysi uniwérsitétlarning oqutquchi-oqughuchiliri, ziyaliylardin bolup köp sanda kishi ishtirak qildi. Yighinda Uyghur irqiy qirghinchiliqi we buninggha qarita xelq'ara teshkilatlar we dunyadiki her qaysi döletlerning, bolupmu türkiye dölitining mes'uliyiti otturigha qoyuldi.

RFA/Erkin Tarim

9-Dékabir küni enqerediki milliy kutupxanining zalida ötküzülgen yighinda “Türk ojaqliri” teshkilati re'isi memet öz ependi échilish nutqi sözlidi. U mundaq dédi: “Sherqiy türkistanda yüz bériwatqan ishlarni irqiy qirghinchiliq déyish üchün sotning qararighimu hajet yoq idi. Uzun waqitlardin buyan u yerde irqiy qirghinchiliq boluwatqanliqi éniq idi. Atalmish‛terbiyelesh lagéri‚ otturigha chiqqandila u yerde irqiy qirghinchiliqning bashlan'ghanliqi éniq idi. Chünki xitay her sahedin milyonlighan ademni bu lagérlargha qamap, ménge yuyush, ten jazasi bérish, jinsiy parakendichilik qilish we tughmas qilishtek adem qélipidin chiqqan jinayetlerni sadir qildi we téxiche dawam qilmaqta. Elwette buni qanuniy jehettin ispatlash üchün londondiki Uyghur sot kollégiyesining qarari intayin muhim dep oylaymen.”

RFA/Erkin Tarim

Piroféssor doktor memet öz ependi sözini mundaq axirlashturdi: “Islam medeniyitining we islamdin burunqi türk medeniyitining böshüki bolghan sherqiy türkistanning haman bir küni erkinlikke érishidighanliqigha ishinimiz. Xitay Uyghurlarni assimilyatsiye qilishqa tirishiwatqan bolsimu, Uyghurlarning öz zéminini xitaylargha tashlap bermeydighanliqigha ishinimiz. Biz bundin kéyinmu Uyghurlarning heqqaniy dewasini qollap quwwetleymiz.”

Hajitepe uniwérsitéti oqutquchisi doktor erkin ekrem riyasetchilik qilghan yighinda türkiyening rusiye we iranda turushluq sabiq bash elchisi ümit yardim ependi “Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qarita xelq'ara teshkilatlar we her qaysi döletlerning mes'uliyiti” témisida doklat berdi. U, doklatida Uyghur irqiy qirghinchiliqining birleshken döletler teshkilati (b d t) da, yawropa parlaméntida, amérikada we bezi yawropa döletliride kün tertipke kéliwatqanliqini, emma islam hemkarliq teshkilatida we islam döletliride tilgha élinmaywatqanliqini otturigha qoydi. U bu heqte mundaq dédi: “Sherqiy türkistan mesilisi xelq'ara teshkilatlarda, bolupmu birleshken döletler teshkilatida otturigha qoyuluwatidu. Döletlerni élip éytsaq yawropa döletliri bu mesilige köngül bölüwatidu. Epsuski islam hemkarliq teshkilati bu jehette rezillik ichide turmaqta. Kanada, chéx we litwa qatarliq döletlermu nahayiti köngül bölüwatidu. En'gliye parlaméntidimu dawamliq tilgha éliniwatidu. Birleshken döletler teshkilati bilen yawropa birliki parlaméntining doklatlirida izchil halda sherqiy türkistandiki kishilik hoquq depsendichilikige orun bérilip kéliwatidu. Bu nahayiti yaxshi tereqqiyat.”

RFA/Erkin Tarim

U, doklatida islam hemkarliq teshkilatini tenqid qilip, ularning bu mesilide “Ikki yüzlimilik” qiliwatqanliqini eskertti. Uning qarishiche, bu teshkilat özining bir qisim yighinlirigha xitay tashqi ishlar ministiri wang yini teklip qilip söz qildurghan. Buni normalda qobul qilishqa bolmaydu. Emma buninggha héchqandaq bir eza dölet naraziliq bildürgini yoq, türkiyemu shundaq. Islam hemkarliq teshkilatining her bir yighinida nurghunlighan qararlar élinidighan bolup, keshmir we nagorno-qarabax mesilisi herqachan tilgha élinidu. Emma néme üchündur héchqandaq bir dölet Uyghurlar mesilisi toghrisida birer qarar layihesini otturigha qoyup baqmighan.

RFA/Erkin Tarim

Türkiye islam hemkarliq teshkilatini qurghuchi döletlerdin biri bolup, qurulush meqsiti her qaysi döletlerdiki musulman azsanliq milletlerning heqqini qoghdash, dep qarilidu. Ümit yardim ependi Uyghur mesiliside türkiyening üstige élishqa tégishlik mes'uliyiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Türkiye pelestin mesiliside sotta erz qilghuchilar qatarida orun aldi. Türkiye xitaydin qorqidu. Bu mesilide xitaydin qorqushning hajiti yoq. Xitay bilen bolghan tijarette türkiye ziyan tartiwatidu. Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissarliqi élan qilghan doklat nahayiti muhim. Doklatta xitayning insaniyetke qarshi jinayetni sadir qilghanliqi otturigha qoyuldi. Shuningdek hemme ademni we hemme döletlerni öz mes'uliyitini ada qilishqa chaqirdi. Shunga türkiye döliti Uyghur qirghinchiliqi mesiliside sükütte turmasliqi kérek.”

Yighinda Uyghur akadémiyesi wexpi re'isi abdulhemid qaraxan enqerediki yildirim beyazit uniwérsitéti oqutquchisi nametjan memet ependi xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan bésim siyasitini misallar bilen otturigha qoydi.

2021-Yili 9-dékabir küni xelq'ara Uyghur sot kollégiyesi xitay hökümiti sadir qiliwatqan jinayetni irqiy qirghinchiliq dep étirap qilghan kün bolup, shuningdin buyan her yili 9-dékabir küni xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitini este tutush, uni untumasliq we türkiye jama'etchilikige tonutush üchün enqerede pa'aliyet ötküzülüp kelmekte.