Ezher uniwérsitéti xitay bilen dawamliq hemkarlashmaqta

Misir amanliq qoghdash qisimlirining qahire uniwérsitéti derwazisidin ötken aptomobillarni tekshürüwatqan körünüsh.

Ereb-islam ellirining xitay bilen bolghan yéqin hemkarliqi Uyghur musulmanliri uchrawatqan basturushning xelq'arada keng da'irilik tesir qozghiyalmay kélishidiki muhim seweblerning biri bolup kelmekte. Misir, se'udi erebistan, pakistan qatarliq islam döletliri xitay hökümiti bilen iqtisad, diplomatiye jehette birlik sep shekillendürüpla qalmay, bu dölettiki islam teshkilatliri, aliy mektepler we tetqiqat orunlirimu xitay islam jem'iyiti bilen alaqisini kücheytmekte.

Yéqinda “Zimistan” torida élan qilin'ghan bir maqalide, xitay islam jem'iyitining ezher uniwérsitéti sheyxler kéngishi bash katipi abbas shumanni kütüwalghanliqi, abbas shumanning bolsa xitay hökümitining “Shinjang siyasiti” ni maxtap, Uyghurlargha qaritilghan basturushni qollighanliqi bayan qilin'ghan.

2024-Yil 10-ayning axirida, xitay islam jem'iyiti rehberliri abbas shuman bilen körüshüp, béyjingdiki dungsi meschiti we islam dinini xitaychilashturush körgezme merkizige apirip ziyaret qildurghan. Abbas shumanning bu ziyariti xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinping bilen misir pirézidénti sisi körüshken we ikki döletning istratégiyelik hemkarliq ornatqanliqining 10 yili xatirilen'gendin kéyin élip bérilghan bolup, misir bilen xitay munasiwetlirini ammiwi sahede kücheytish rolini oynighan.

Amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizining bashliqi abdulhakim idris ependi misir bilen xitayning iqtisad we diplomatiyede ayrilalmas shérik ikenlikini bildürdi.

Xitay terepning inkasigha qarighanda, abbas shuman bu ziyaret dawamida xitayning “Diniy erkinlik siyasiti” ni maxtighan, xitay hökümitining “Radikal islam, diniy esebiylik we bölgünchilik” ke zerbe bérishini misir we ezher uniwérsitétining qollaydighanliqini bildürgen.

Maqalide mundaq déyilgen: “Radikal islam, diniy esebiylik, bölgünchilik dégenler del xitay kompartiyesining Uyghur we bashqa türki xelq musulmanlirini basturush bahanisi bolup, bir qisim döletler bu basturushni ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep eyiblimekte”.

Emma abbas shuman sözide, misirning xitay bilen, ezher uniwérsitétining bolsa xitay islam jem'iyiti bilen hemkarliqni kücheytip, diniy esebiylikke qarshi turushi kéreklikini, chünki xitay bilen misirning oxshashla diniy esebiylik we térrorluqning tehditige uchrighanliqini, shunga tedbir qollinip uninggha taqabil turidighanliqini éytqan.

Melum bolghinidek, Uyghur élide keng kölemlik tutqun bashlan'ghanda, 2017-yil misir hökümiti xitaygha masliship, misirda oquwatqan 100 ge yéqin Uyghur oqughuchini tutqun qilip xitaygha qayturghanidi. Bularning ichide ezher uniwérsitétida oquwatqan oqughuchilar köp sanliqni igiligen. 2021-Yil bu heqte élan qilin'ghan doklatta, xitaygha qayturulghan bu Uyghurlarning birdek lagérgha qamalghanliqi we 15 yildin artuq késilgenliki melum qilin'ghan.

Maqalide körsitilishiche, islam sün'iy mezhipidiki nurghun döletler misir ezher uniwérsitétini idé'ologiye jehette yétekchi organ dep qaraydighan bolup, bu uniwérsitétidiki nopuzluq bir shexsning xitaygha bérip ziyaret qilishi, hetta xitay kompartiyesining qebih siyasitini qollishi we uning bilen hemkarlishish arzusini bildürüshi nahayiti nomusluq bir ish iken.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi turghunjan alawidin ependining bildürüshiche, siyasiy özgirish qilip hoquq tartiwalghan général sisi misirgha hökümran bolghandin kéyin ezher uniwérsitéti burunqidek bolmay qalghan, yeni özining islam dunyasidiki nopuzi we rolini yoqatqan.

“Zimistan” toridiki maqalide mundaq déyilgen: “Birleshken döletler teshkilati we bashqa jaylarda xitay bilen misir özlirining kishilik hoquq jinayetliri yoshurup kelmekte. Bu waqti ötken bir siyasiy oyun. Emma ottura sherqtiki nopuzluq bir sün'iy mezhep uniwérsitétining oxshashla sün'iy mezhep musulmanliri bolghan Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan xitaygha köz yumushi we uning bilen hemkarlishishi qobul qilghusiz bir setchiliktur”.

Abdulhakim idris ependining bildürüshiche, xitay bilen misir hökümiti birliship, misirning axbarat we pikir erkinlikini kontrol qiliwalghan bolup, ezher uniwérsitétimu shuning qurbanliridin biri hésablinidiken.

Misir, se'udi erebistan, pakistan qatarliq köpligen musulman döletlirining xitay terepte turushi, xitayning sirtqi teshwiqat ishliri üchün paydiliq bolmaqta.

30-Noyabir, ijtima'iy alaqe supisi X da tarqitilghan bir widiyoda, xitayning yéngi zélandiyede turushluq bash elchisi wang shyawlung yéngi zélandiye téléwiziyesining mexsus pirogrammisigha chiqip, xitayning Uyghur élide yürgüzüwatqan basturushlirini inkar qilip: “Gherb döletliri bizning shinjangdiki Uyghurlargha qollan'ghan tedbirimiz heqqide qalaymiqan gep qilghanda, birmu musulman döliti yaki islam döliti chiqip, ‛xitayning qilghanliri xata, bu éghir kishilik hoquq depsendichilikidur‚ dégen gepni qilip baqmidi. Mushuning özila nurghun mesilini chüshendüridu” dégen.

Xitay elchining bu sözi xitay hökümitining musulman döletler bilen qanchilik yéqin ikenlikini we ularning qollishi bilen Uyghurlarni bimalal basturuwatqanliqini ipadilep bergen.